 |
| Οδομαχίες στη Βαρκελώνη 1939 |
Ως στα 1936 στην Ισπανία συνέβη ένα πολύ σημαντικό και προσδιοριστικό γεγονός· στις 18 Ιουλίου ο στρατηγός Φράνκο έκανε πραξικόπημα ενάντια στη νόμιμα εκλεγμένη κυβέρνηση του ισπανικού λαού, πραξικόπημα που τρία χρόνια αργότερα τον οδήγησε στην κατάληψη της εξουσίας, αφού ήδη η χώρα, στην περίοδο αυτή, λούστηκε σ’ ένα λουτρό αίματος. Αποδείχτηκε ότι ο ελεύθερος δυτικός κόσμος προτιμούσε να κάνει τα στραβά μάτια στους διάφορους φασισμούς, που εμφανίζονταν και ανδρώνονταν στο σώμα του, παρά να τα κλείσει απέναντι στα διαρκώς αυξανόμενα επαναστατικά κινήματα, που κάτω από ένα συγκεκριμένο σοσιαλιστικό πλάνο επαναστατικής εξέλιξης οδηγούσαν την Ευρώπη σε μια νέα εποχή. Στην Ιβηρική χερσόνησο, το μαλακό υπογάστριο της Ευρώπης, ήταν προτιμότερος ο φασισμός παρά η κόκκινη παντιέρα. Εκεί, ο καλός θεός των χριστιανών, ζωγραφισμένος πάνω στα λάβαρα του παπικού απεσταλμένου, ακολουθούσε πειθήνια τα φασιστικά λάβαρα του Φράνκο ενάντια στη δημοκρατία και την ελευθερία. Εκεί οι φασίστες Χίτλερ και Μουσολίνι θα δοκιμάσουν τα καινούργια τους όπλα. Τα μαχητικά σμήνη των αεροπλάνων τους θα εκπαιδευτούν βομβαρδίζοντας τους άμαχους, εκεί στα ματωμένα χώματα των χαρακωμάτων της Μαδρίτης, θα λυτρωθεί και θα αποκτήσει συνείδηση ο δημοκρατικός και επαναστατικός ευρωπαίος αγωνιστής. Αυτός που αργότερα, στην πραγματικά μεγάλη σφαγή, θα ενταχθεί στα επαναστατικά, αντιστασιακά κινήματα στην κάθε πατρίδα του και θα θρέψει τις ελπίδες και τις προσδοκίες για μια ελεύθερη δημοκρατική Ευρώπη. Γιατί αν ο φασισμός «πέρασε» στην Ισπανία δεν καρποφόρησε στην Ευρώπη, παρά τις εκατόμβες και τις άπειρες σφαγές. Το αίμα που χύθηκε στις φλογερές πεδιάδες της Ανδαλουσίας και της Βαλένθια, στάθηκε καλό λίπασμα για το δέντρο της παγκόσμιας λευτεριάς. Εκεί θα λάμψει το φως της αντίστασης, που αντλώντας διδάγματα από τον άδικο, στην έκβαση του, αγώνα στην Ισπανία, θα φωτίσει σωστά πια τους ευρωπαϊκούς λαούς στην αντιφασιστική τους πορεία για την απελευθέρωση της Ευρώπης. Στην Ισπανία, στα χαρακώματα της Μαδρίτης, χτυπούσε η καρδιά όλου του κόσμου, του δημοκρατικού κόσμου που είχε σχηματίσει τις Διεθνείς Ταξιαρχίες, σε μια προσπάθεια συμπαράστασης στον ισπανικό δημοκρατικό λαό.
Οι Διεθνείς Ταξιαρχίες
Από την πρώτη στιγμή οι δημοκράτες όλου του κόσμου, σε όποια κοινωνικά στρώματα κι αν ανήκαν, έσπευσαν να βοηθήσουν την Ισπανική Δημοκρατία. Συγκεντρώσεις, τεράστιες σε αριθμό, υπογράμμιζαν τη συμπαράσταση του κόσμου στον αγώνα της. Έγιναν έρανοι και συγκεντρώθηκαν μεγάλα ποσά με τα οποία αγοράστηκαν φάρμακα, τρόφιμα, πολεμοφόδια για τους Ισπανούς δημοκράτες. Αλλά και τα εθελοντικά στρατιωτικά σώματα που δημιουργήθηκαν, στάθηκαν αντάξια των άλλων προσφορών.Όμως σε λίγο διαπιστώθηκε ότι ο ισπανικός λαός χρειαζόταν βοήθεια από εθελοντικά σώματα πολύ μεγαλύτερη από εκείνη που του είχε προσφερθεί. Έτσι, κάτω από την αδήριτη αυτή ανάγκη, οι δημοκράτες όλου του κόσμου αποδόθηκαν σε μια τεράστια προσπάθεια κατάρτισης εθελοντικών σωμάτων σε μεγαλύτερο αριθμό από πριν, προσπάθεια που σαν αποτέλεσμα της είχε τις περίφημες Διεθνείς Ταξιαρχίες. Χιλιάδες μαχητές θα φτάσουν στην Ισπανία προερχόμενοι από πολλές χώρες: Αγγλία, Πολωνία, Γιουγκοσλαβία, Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία, Βέλγιο ακόμα και από τις ΗΠΑ, τον Καναδά την Αργεντινή και την Κούβα. Άνθρωποι κάθε κατηγορίας και όλων των κοινωνικών τάξεων, άντρες και γυναίκες, κάτι που έγινε για πρώτη φορά, τρέξανε στο κάλεσμα των Ισπανών μαχητών για να συμπολεμήσουν και να χύσουν το αίμα τους για την υπόθεση της ελευθερίας: εργάτες βιομηχανίας, ανθρακωρύχοι, γιατροί, ναυτεργάτες, δικηγόροι, διανοούμενοι, μηχανικοί, αξιωματικοί, και άλλοι. «Πολιτικά ανήκαν σ’ όλες τις παρατάξεις και κόμματα. Ήταν σοσιαλιστές, φιλελεύθεροι, αναρχικοί, δημοκράτες. Στη μεγάλη τους όμως πλειοψηφία ήταν κομουνιστές» (βλ. Μήτσου Παλαιολογόπουλου: Έλληνες αντιφασίστες εθελοντές στον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο (1936-39 ο. 16). Από ειδική έκδοση, που κυκλοφόρησε πολύ αργότερα στη Μόσχα, μαθαίνουμε ότι γύρω στις 35.000 εθελοντές από 53 εθνικότητες πήραν μέρος στις Διεθνείς Ταξιαρχίες. Μεγάλη συμμετοχή είχαν οι Γάλλοι που φτάσανε σε αριθμό τους 8.000 περίπου (βλ. «Η αλληλεγγύη των λαών προς την Ισπανική Δημοκρατία, Μόσχα», 1972).Συμμετοχή Ελλήνων εθελοντών
Από την αρχή του ισπανικού εμφύλιου πολέμου οι Έλληνες δημοκράτες εκδηλώθηκαν ανοιχτά υπέρ της υποστήριξης της ισπανικής δημοκρατίας, αλλά η ιστορική συγκυρία τα έφερε έτσι ώστε λίγες μέρες μετά το πραξικόπημα του Φράνκο στην Ισπανία, να γίνει στην Ελλάδα η δικτατορία της 4ης Αυγούστου. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα το φίμωμα των λαϊκών ελευθεριών και κατά συνέπεια την καταδίωξη των δημοκρατικών κομμάτων. Φυσικό ήταν κάθε ενέργεια που στόχευε στη βοήθεια και την ενίσχυση της ισπανικής δημοκρατίας να εμποδιστεί με κάθε μέσο και όπως ήταν δυνατό, απροκάλυπτα και εσκεμμένα.
 |
| Φραντσίσκο Φράνκο. Ηγέτης των φασιστών, στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο. Κυβέρνησε την Ισπανία μέχρι τα 1975 |
Ο ελληνικός λαός για άλλη μια φορά είχε κληθεί να πιει το πικρό ποτήρι της καταπίεσης, της φυλάκισης, της εκτόπισης, των βασανισμών και των εκτελέσεων. Ζούσε το δικό του δράμα και ρουφούσε κάθε σταγόνα αίματος των παιδιών του, που πρόσφεραν και πάλι θυσία στο βωμό της ελευθερίας. Το ΚΚΕ βρισκόμενο σε μια περίοδο από τις πιο δύσκολες σε όλη τη μακρόχρονη περίοδο της ύπαρξης του. «Παρόλο που βρισκόταν σε βαθιά παρανομία», όπως γράφει ο Μ. Παλαιολογόπουλος (σ.21), θα βρει τη δύναμη να διακηρύξει την ανάγκη της βοήθειας που έπρεπε όλοι οι Έλληνες δημοκράτες να δώσουν για την ήττα του ισπανικού φασισμού. Οι αστικές δυνάμεις δε θα δώσουν το παρόν στο κάλεσμα, παρά το γεγονός ότι η νίκη του φασισμού στην Ισπανία θα ήταν και νίκη του φασισμού στην Ευρώπη, όπως και έγινε άλλωστε. Παρά την παρανομία του το ΚΚΕ, το Μάιο του 1937, κυκλοφορεί παράνομα προς τον ελληνικό λαό, τα κόμματα και τις οργανώσεις μια προκήρυξη του στην οποία επισήμαινε τον κίνδυνο μιας πανευρωπαϊκής φασιστικής πολεμικής ενέργειας και τόνιζε την ανάγκη της συσπείρωσης όλων ενάντια στο φασισμό. Από τα στοιχεία που έχουμε γίνεται αμέσως φανερό, ότι κύριο ρόλο στην πρόσκληση αυτή θα παίξουν οι Έλληνες του εξωτερικού, οι οποίοι και είχαν πολύ μεγαλύτερες δυνατότητες να ανταποκριθούν. Φυσικό άλλωστε, αφού στο εσωτερικό η κατάσταση των πραγμάτων ήταν απελπιστική. Λειτουργούσαν κάποιες υποτυπώδες οργανώσεις για βοήθεια προς τους Ισπανούς, οι «επιτροπές βοήθειας», οι οποίες όμως με το ανελέητο κυνηγητό είτε σταμάτησαν τη λειτουργία τους είτε ατόνησαν. Το πιο σημαντικό και αξιόλογο επεισόδιο είναι αυτό που ιστορείται από το Μ. Παλαιολογόπουλο: «Χαρακτηριστικό παράδειγμα της προσπάθειας του λαού μας για βοήθεια στου Ισπανούς αντιφασίστες, είναι και τούτο: ένα ατμόπλοιο (που ονομαζότανε «Κίμων»), φορτωμένο με πυρομαχικά που προορίζονταν για τη Δημοκρατική Ισπανία, πόδισε στο λιμάνι της Σούδας, όπου εγκαταλείφτηκε από το πλήρωμα του. Τότε η οργάνωση του ΚΚΕ των Χανίων με υπεράνθρωπες προσπάθειες στρατολόγησε καινούργιο πλήρωμα, επάνδρωσε το καράβι και το έστειλε στον προορισμό του μαζί με το πολύτιμο φορτίο του. Σε ένδειξη ευγνωμοσύνης η Κυβέρνηση της Ισπανικής Δημοκρατίας έστειλε τιμητικό παράσημο στην οργάνωση. Το παράσημο το φόραγε με καμάρι στο πέτο για χρόνια, όντας παράνομος, ο γραμματέας της Περιφερειακής των Χανίων Βαγγέλης Κηστάκης». Παρά τα πολλά και μεγάλα προβλήματα που υπήρχαν στην Ελλάδα, αρκετά άτομα μπόρεσαν να διαφύγουν και να πάνε στον προορισμό τους. Υπήρχε ένα διάστημα μικρό, από το πραξικόπημα του Φράνκο μέχρι τη δικτατορία του Μεταξά, κατά το οποίο προσφέρθηκαν πολλοί να πάνε να πολεμήσουν στην Ισπανία. Τους αριθμούν γύρω στις 2.000 περίπου, αριθμός που φοβάμαι ότι είναι υπερβολικός. Πάντως με τη Μεταξική δικτατορία κόπηκε κάθε ελπίδα για ελεύθερη διακίνηση και αποστολή. Έτσι το μόνο που έμεινε ήταν οι παράνομοι δρόμοι που ήταν πολύ επικίνδυνοι όμως. Έχοντας προσωπικές πληροφορίες ο Μ. Παλαιολογόπουλος γράφει: «Ωστόσο παρά τους κινδύνους υπήρξαν άνθρωποι που βρήκαν τον τρόπο να βγουν από τα σύνορα κι από κει να τραβήξουν το δρόμο για την Ισπανία. Αγωνιστής της εποχής εκείνης βεβαιώνει ότι η επιτροπή που είχε φτιάξει το ΚΚΕ γι’ αυτό αυτό το σκοπό, κατόρθωσε κι έβγαλε έξω έναν αριθμό εθελοντών αγωνιστών.
 |
| Πέντε από τα στελέχη των Ελλήνων εθελοντών των Δ. Ταξιαρχιών. Από αριστερά: Γιάννης Σακαρέλλος, Παντ. Παντελιάς, Παν. Αϊβατζής, Αναγν. Δεληγιάννης και Νίκος Βαβούδης |
Προορισμός τους ήταν η Μασσαλία όπου θα πήγαιναν δήθεν να δουλέψουν σαν εργάτες στα εκεί εργοστάσια. Μόλις όμως φτάνανε εκεί τους παραλάβαινε η ελληνική οργάνωση της Μασσαλίας -που την αποτελούσαν κυρίως ναυτεργάτες, αλλά και άλλοι Έλληνες μετανάστες- και τους στέλνανε στην Ισπανία.
 |
| Τρεις Ελληνοκύπριοι αγωνιστές των Δ. Ταξιαρχιών. Από αριστερά: Κώστας Χρυσοστόμου, (από Λάρνακα), Κώστας Λαπηδιώτης (από Λάπηδο) και Σπύρος Παντελίδης (από Βαρώσι). Ο τελευταίος σκοτώθηκε στο Μπέλσιτ στις 10 Μαρτίου 1938 |
Δεν είναι γνωστό πόσοι βγήκανε μ΄αυτόν τον τρόπο. Γεγονός πάντως είναι (πάντα κατά τις ίδιες αφηγήσεις που δεν κατορθώθηκε να διασταυρωθούν) ότι στην πρώτη περίοδο του ισπανικού εμφύλιου πόλεμου υπήρξε επαφή από την Ελλάδα όχι μονάχα στην οργάνωση της Μασσαλίας, αλλά και με τους Έλληνες πολεμιστές της Ισπανίας. Στάλθηκε μάλιστα και σύνδεσμος στην Ισπανία, όπου συναντήθηκε με τους Σακαρέλλο και Βαβούδη που ήταν υπεύθυνοι για του Έλληνες». Υπήρξε ασφαλώς και ένας μικρός αριθμός ατόμων που με προσωπική πρωτοβουλία κατόρθωσαν να βγουν από την Ελλάδα, αφού δεν είχαν επισημανθεί από τα όργανα του Μανιαδάκη. Μιλώντας γενικά για τους Έλληνες αντιφασίστες που πήγαν στην Ισπανία ο Στέλιος Ντιλίντας γράφει: «Στο κάλεσμα της ισπανικής Δημοκρατίας ξεκίνησαν ομόθυμα απ’ όλες τις γωνιές της γης. Από τα καράβια, που δούλευαν σαν ναυτεργάτες, από τις χώρες που έμεναν σαν μετανάστες, από τη φασιστοκρατούμενη τότε Ελλάδα, από την Κύπρο και από τα Δωδεκάνησα. Πέρασαν από ωκεανούς, διάβηκαν βουνά και φασιστοφρουρούμενα σύνορα, ξέφυγαν από χαφιέδικους κλοιούς, έσκαψαν λαγούμια και δραπέτευσαν από φυλακές όπως οι «Οχτώ της Αίγινας» με επικεφαλής το Δημήτρη Σακαρέλο, το θρυλικό κομισάριο του λόχου των Ελλήνων εθελοντών στον Ισπανικό Δημοκρατικό στρατό» (βλ. Στ. Ντιλίντα: «Πολεμώντας στη Μαδρίτη» εφ. Ριζοσπάστης, 6/11/80. Από τα μέχρι τώρα στοιχεία που παρατέθηκαν διαπιστώνουμε μια εντελώς περιορισμένη, λόγω συνθηκών, κίνηση για βοήθεια από τον κυρίως ελλαδικό χώρο, ενώ αντίθετα μεγάλη και αξιόλογη θα είναι η συμπαράσταση των Ελλήνων του εξωτερικού, οι οποίοι θα δώσουν το παρόν με όποιο τρόπο μπορούν. Μπορούμε να χωρίσουμε τους Έλληνες του εξωτερικού σε τρεις κύριες ομάδες, που από τις διάφορες εστίες τους ξεκίνησαν για να βοηθήσουν τους Ισπανούς δημοκράτες: α) τους Έλληνες ναυτεργάτες, β) τους Έλληνες του εξωτερικού γενικά, και γ) τους Κυπρίους, που αναφέρονται ξεχωριστά γιατί συγκρότησαν μια πολύ μεγάλη ομάδα. Δυστυχώς τα στοιχεία για όλους αυτούς είναι πολύ περιορισμένα, αφού όλους τους συνεπήρε η θύελλα του εμφύλιου πολέμου των Ισπανών και δε σκέφτηκε κανείς τους, ούτε ατομικά ούτε συλλογικά, εκτός του Παν. Αϊβατζή, να κρατήσουν κάποια στοιχειώδη έστω στοιχεία για τη συμμετοχή των Ελλήνων εθελοντών.
Οι Έλληνες ναυτεργάτες
Σοβαρό ρόλο και μάλιστα πολύ αξιόλογο θα διαδραματίσει στο όλο θέμα η Ναυτεργατική Ένωση Ελλάδας, η οποία θα εξελιχθεί στην κυριότερη πηγή στρατολογίας εθελοντών, κυρίως μετά τη μεταφορά του γραφείου της Ναυτεργατικής Ένωσης Ελλάδας στη Μασσαλία, όταν εκδηλώθηκε η δικτατορία του Μεταξά. Στη Μασσαλία, η ΝΕΕ βοηθούμενη από την ελληνική παροικία προσπαθούσε με κάθε τρόπο να ενισχύσει τους δημοκράτες Ισπανούς στέλνοντας εκεί εθελοντές ή επανδρώνοντας πλοία που μετέφεραν πολεμοφόδια και διάφορα άλλα εφόδια στη Δημοκρατική Ισπανία. «Και επειδή τα εχθρικά υποβρύχια καραδοκούσαν στις ισπανικές ακτές κι ήταν επικίνδυνο να πλησιάσουν τα καράβια με φορτίο προοριζόμενο για τους δημοκρατικούς, πόδιζαν σε λιμάνια της Αλγερίας και ιδιαίτερα του Οράν, κι από κει φόρτωναν τα εφόδια, σε δυο μικρά καραβάκια επανδρωμένα με Έλληνες ναύτες, που τα φέρνανε στο προορισμό τους. Το δρομολόγιο αυτό γινόταν πολύ συχνά κι ήταν επικίνδυνο. Γι’ αυτό κι οι περισσότεροι από τους ναύτες ήταν οπλισμένοι. Ο αντιπρόεδρος της ένωσης πολλές φορές ταξίδευε με τα καΐκια» (βλ. Μ. Παλαιολογόπουλου, ο.π. και Κ. Στεφανάτου «Ναυτεργατικό Κίνημα Ελλάδας» και «Ναυτεργάτες», Αθήνα 1981). Πρόεδρος της Ναυτεργατικής Ένωσης τότε ήταν ο Καμπούρογλου, που αργότερα, όπως λέει ο Μ.Π., εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στη Γαλλία, και αντιπρόεδρος ο Καμπούρης. Μετά τον πόλεμο η Ναυτεργατική Ένωση Ελλάδας μεταφέρθηκε στη Ν. Υόρκη και κατόπιν στο Λονδίνο. Μια εξήγηση για τη μεγάλη συμμετοχή των ναυτεργατών είναι ότι επειδή μπορούσαν να ταξιδέψουν πολύ εύκολα έξω από την Ελλάδα, έφταναν στα διάφορα λιμάνια του εξωτερικού, όπου ερχόντουσαν δε επαφή τις τοπικές επιτροπές στρατολόγησης εθελοντών, οι οποίες τους έστελναν στην Ισπανία.Οι Έλληνες του εξωτερικού
Η συμμετοχή των Ελλήνων του εξωτερικού ήταν μεγάλη και ποικίλη, όπως πολλές ήταν και οι μειονότητες, οι ελληνικές παροικίες των συμπατριωτών μας στις διάφορες χώρες. Βασικά από τις ίδιες τις ήδη υπάρχουσες οργανώσεις των μεταναστών έγιναν προσπάθειες και συστήθηκαν σωματεία για βοήθεια προς τους Ισπανούς δημοκράτες και σχηματίστηκαν οι «επιτροπές αλληλεγγύης», στις οποίες εντάχτηκαν οι περισσότεροι πάροικοι, στη Γαλλία, Καναδά, Αγγλία, Σοβιετική Ένωση και ΗΠΑ. - Από τη Γαλλία που πήγαν οι περισσότεροι εθελοντές των Διεθνών Ταξιαρχιών, πήγαν και αρκετοί Έλληνες, κυρίως πρόσφυγες από τη Μ. Ασία και την Κωνσταντινούπολη, που είχαν φτάσει εκεί κατά τη διάρκεια των ελληνικών εθνικών περιπετειών. - Από τη Σοβιετική Ένωση: πολλά άτομα που σπούδαζαν εκεί, ή ήταν μέλη του ΚΚΕ, ή είχαν φτάσει εκεί δραπετεύοντας από τα στρατόπεδα και τις φυλακές που τους είχαν κλεισμένους. - Από τις ΗΠΑ: κυρίως έφτασαν στην Ισπανία πολλοί Έλληνες, που προέρχονταν από τις μεγάλες μάζες των μεταναστών, που έφτασαν στη χωρά αυτή από τις αρχές του 20ού αιώνα και είχαν δημιουργήσει αξιόλογες παροικίες. Πολλοί από αυτούς είχαν οργανωθεί και ενταχθεί στο εκεί κομουνιστικό κόμμα, μάλιστα την εποχή ακριβώς που ξέσπασε ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος υπήρχαν στις ΗΠΑ δύο πολύ προοδευτικές οργανώσεις των μεταναστών, ο «Σπάρτακος», που είχε την έδρα του στη Ν. Υόρκη και η «Παγκυπριακή», των οποίων η συμβολή στάθηκε πολύ μεγάλη. Όταν οι Αμερικανοί εργάτες ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα των Ισπανών δημοκρατών, μαζί τους αναχώρησαν για την Ισπανία και πολλοί Έλληνες, τόσοι ώστε να τους αφιερωθεί ένα κεφάλαιο σ’ ένα σημαντικό βιβλίο ντοκουμέντο, γραμμένο για τη 15η Διεθνή Ταξιαρχία, που εκδόθηκε το 1937 στη Μαδρίτη. Στο μικρό αυτό κεφάλαιο αναγνωρίζεται η διπλή σημασία της προσφοράς τους: «...η πάλη τους, λέει μεταξύ άλλων ο συγγραφέας του κεφαλαίου, δεν ήταν μονάχα πάλη για τη Δημοκρατική Ισπανία, αλλά και για την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην ίδια τους τη χώρα» (Μ. Παλαιολογόπουλος, ό.π.). Άλλες χώρες από τις οποίες πήγαν Έλληνες εθελοντές ήταν η Αγγλία, ο Καναδάς, το Βέλγιο και η Αίγυπτος.Οι Κύπριοι εθελοντές
Όπως γράφτηκε και προηγούμενα πολλοί ήταν οι Κύπριοι εθελοντές που ενίσχυσαν με την παρουσία τους τις Διεθνείς Ταξιαρχίες. Πρέπει δε να σημειωθεί ότι αναλογικά, σε σύγκριση με τον πληθυσμό της, η Κύπρος έδωσε τους περισσότερους εθελοντές από όλες τις χώρες του κόσμου. Η ίδια κατάσταση που επικρατούσε στην κυρίως Ελλάδα, υπήρχε και στην Κύπρο: καταπίεση από τους Άγγλους, αφαίρεση πολιτικών δικαιωμάτων, ανυπαρξία συνδικαλιστικών ελευθεριών και πολλά άλλα, συνέπειες της αγγλικής κατοχής. Επόμενο ήταν να ταυτιστούν με τον αγώνα των Ισπανών δημοκρατών και να θελήσουν να τους βοηθήσουν πίστευαν κι αυτοί, όπως και πολλοί άλλοι, ότι πολεμώντας στην Ισπανία πολεμούσαν για τη δική τους λευτεριά και ανεξαρτησία. «Παρόλο που οι Άγγλοι απαγόρεψαν τον έρανο για την Ισπανία στο σκλαβωμένο νησί, οι Κύπριοι, κατόρθωσαν να συγκεντρώσουν από τις πόλεις και τα χωριά αρκετά χρήματα και τα ‘στειλαν στην Ισπανία. Η πρώτη δόση (που στάλθηκε το 1937) ήταν 4.000 λίρες. Αλλά ο έρανος συνεχίστηκε και μαζεύτηκαν κι άλλα ποσά» (Μ. Παλαιολογόπουλος, ό.π.).
 |
| ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΠΡΩΪΑ» ΤΗΣ 25 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 1939 |
Ο ίδιος ενθουσιασμός επικράτησε και στους εθελοντές που έφτασαν τους 60 περίπου τον αριθμό. Πήγαν στην Ισπανία από την Αγγλία και Αμερική και ανάμεσα τους συγκαταλέγεται ο Εζεκίας Παπαϊωάννου.
Πεποιθήσεις και επάγγελμα των Ελλήνων εθελοντών
Περιεκτικά αυτά είναι τα στοιχεία που διαθέτουμε για την ελληνική ανταπόκριση στο κάλεσμα της Ισπανικής Δημοκρατίας. Ήταν μια ανταπόκριση κάθε άλλο παρά καθολική, αφού είχε εντελώς περιορισμένη απήχηση, αναφορικά με την τάξη που ανήκε ο κάθε εθελοντής, τις πολιτικές του πεποιθήσεις ή τα επαγγελματικά του ενδιαφέροντα. Όπως γράφει ο Μ. Παλαιολογόπουλος: «Στη μεγάλη τους πλειοψηφία οι Έλληνες εθελοντές ήταν εργάτες. Κι από αυτούς πάλι ένας μεγάλος αριθμός, σχεδόν οι μισοί, ναυτεργάτες. Οι υπόλοιποι κι ιδιαίτερα οι Έλληνες του εξωτερικού ήταν εργάτες με διάφορες ειδικότητες μεταλλουργοί, ανθρακωρύχοι, εργάτες σε εργοστάσια τροφίμων, υπάλληλοι εστιατορίων, καπνεργάτες οικοδόμοι, ξυλουργοί κ.λπ. Φυσικά ήταν κι ένας αριθμός από διανοούμενους και ιδιαίτερα από φοιτητές».Αυτοί ήταν όσοι πίστεψαν ότι έπρεπε να βοηθήσουν τους Ισπανούς δημοκράτες· οι ιδεολόγοι, οι πολιτικοποιημένοι, οι εργάτες, οι διανοούμενοι. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία όλοι αυτοί ήταν κομουνιστές, τόσο του ελλαδικού χώρου όσο και του εξωτερικού. Ακόμα μια μικρή ομάδα αρχειομαρξιστών (τροτσκιστών) πήρε μέρος στον πόλεμο αυτό, της οποίας πιο γνωστό πρόσωπο ήταν ο Δημήτρης Γιωτόπουλος ή Βίτε (εξυπακούεται ότι στη μελέτη αυτή δε μας ενδιαφέρει η πολιτική τοποθέτηση του κάθε Έλληνα εθελοντή, αλλά καθαρά και μόνο το γεγονός της συμμετοχής του στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο). Για το Δημήτρη Γιωτόπουλο γνωρίζουμε μόνο όσα αναφέρονται σε πρόσφατη έκδοση: «Ο ίδιος ο Γιωτόπουλος δεν έμεινε στην Ελλάδα εκείνη την περίοδο. Η δικτατορία του Μεταξά τον είχε επικηρύξει και μάλιστα με ποσό μεγαλύτερο από εκείνο με το οποίο επικήρυξε τον Ζαχαριάδη. Πήγε στη Βαρκελώνη και πήρε μέρος στον άγριο εμφύλιο πόλεμο, μέσα από τις γραμμές του POUM. Όταν το 1937, άρχισε το μεγάλο σταλινικό πογκρόμ ενάντια στο POUM, πιάστηκε. Δεν είχε την τύχη του σφαγιασμένου Άντρες Νιν. Η Ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία, και προπαντός ο Μαρσό Πιβέρ από το Παρίσι, οργάνωσαν διεθνή καμπάνια που κατέληξε στην αποφυλάκιση του και στην απέλαση του στη Γαλλία» (βλ. Τα αρχεία Τρότσκι για την Ελλάδα). Θα αναρωτιέται ίσως ο αναγνώστης για τον αριθμό των Ελλήνων εθελοντών πράγματι είναι μια αναπάντητη απορία αφού οι διάφορες πηγές δεν μπορούν να συμφωνήσουν μεταξύ τους, παρά μόνο σε μια οριακή αρίθμηση. Και εδώ, ο Μ. Παλαιολογόπουλος γράφει πάλι τα εξής: «Ο αριθμός των Ελλήνων εθελοντών μαχητών δεν είναι δυνατό να προσδιοριστεί με ακρίβεια. Οι συνθήκες που επικρατούσαν τότε στη χώρα μας δεν έδιναν τη δυνατότητα για μια σχετική καταγραφή. Ούτε -πολύ περισσότερο- στο εξωτερικό, που ο καθένας ξεκινούσε από διαφορετική χώρα και πολλές φορές μετριόταν με τους εθελοντές της χώρας εκείνης. Από τα στοιχεία όμως που υπάρχουν ως αυτή τη στιγμή, μπορούμε να κάνουμε ένα προσδιορισμό κατά προσέγγιση». Ο κατά προσέγγιση αριθμός τους κυμαίνεται από 300-400, αφού και τα στοιχεία τριγυρνούν κάπου εκεί. Λ.χ. ο Π. Αϊβατζής (βλ. εφ. Αυγή 12/10/75) τους υπολογίζει σε 300 και σχεδόν τον ίδιο αριθμό (290) δίνει και ο Γιάννης Καμπίτης (εθελοντής που ζει στον Καναδά). Ο Γ. Καρανικόλας, σε άρθρο του, τους υπολογίζει στους 400 (βλ. εφ. Ριζοσπάστης 5/10/75) και τον ίδιο αριθμό παρουσιάζει σε σχετικό άρθρο της η κυπριακή εφημερίδα «Χαραυγή» (βλ. φύλλο της 2/11/75). Κάπου ανάμεσα σε αυτά τα νούμερα πρέπει να βρίσκεται κι η αλήθεια γιατί κι άλλοι που ρωτήθηκαν δε δίνουν νούμερα διαφορετικά. Πάντως είναι πολύ μεγάλη η διαφορά έστω κι αν τους υπολογίσουμε σε 400, μέχρι τους 2000 που είχαν δηλώσει την επιθυμία να πάνε στην Ισπανία, αριθμό που εξακολουθώ να θεωρώ υπερβολικό. Γράφοντας για τους εθελοντές αυτούς ο Στέλιος Ντιλίντας δίνει ενδιαφέροντα στοιχεία: «...Οι περισσότεροι ήταν νέοι. Δεν έλειπαν όμως και οι ηλικιωμένοι, ακόμα και πενηντάρηδες και πάνω, όπως φαίνεται από τις αφηγήσεις και ανταποκρίσεις εκείνης της περιόδου. Οι περισσότεροι τους δεν είχαν καμιά πολεμική πείρα και αρκετοί δεν είχαν ούτε την πείρα του στρατιώτη. Αλλά πολλοί απ’ αυτούς με την παλικαριά τους, τη νοημοσύνη και την ικανότητα τους, ανδραγάθησαν στα πεδία των μαχών και έγιναν γρήγορα αξιωματικοί διοικητές διμοιριών και λόχων. Ιδιαίτερη τιμή ανήκει στους αντιφασίστες αξιωματικούς του Ελληνικού Στρατού, που μαζί με τους άλλους εθελοντές πήγαν στην Ισπανία και υπηρέτησαν με τους βαθμούς τους στο Λόχο των Ελλήνων Εθελοντών ή σε άλλους σχηματισμούς της Διεθνούς Μεραρχίας. Όλοι τους πολέμησαν παλικαρίσια, τίμησαν το όνομα του Έλληνα δημοκράτη αξιωματικού και πολλοί έπεσαν στο πεδίο της τιμής» (Στ. Ντιλίντας, ό.π.). Στο ίδιο άρθρο μας παρέχεται και μια πολύ αξιόλογη πληροφορία: για συμμετοχή και Ελληνίδων αντιφασιστριών, που υπηρέτησαν στις τάξεις του ισπανικού δημοκρατικού στρατού: «Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν: η Μαρία Νικολάου, η Ελένη Νικηφόρου και η Τούλα Ιωάννου, που ξεκίνησαν από το μακρινό Καναδά και έφθασαν στην Ισπανία μαζί με άλλους εθελοντές και υπηρέτησαν σαν νοσοκόμες στον ισπανικό Δημοκρατικό Στρατό» (Στ. Ντιλίντας, ό.π.». Σχεδόν έχουν γραφτεί όσα μπορούσαν να γραφτούν μέχρι εδώ για το θέμα και μένει να δούμε τη δράση των Ελλήνων εθελοντών στην Ισπανία. Στο σημείο αυτό πρέπει να πούμε ότι τεράστια αξία έχουν οι αφηγήσεις διαφόρων πρωταγωνιστών, έτσι όπως παρουσιάστηκαν σε διάφορες εφημερίδες, κύρια στην «Αυγή» και στο «Ριζοσπάστη». Βασικά έχουμε δυο συνεντεύξεις του Στέφανου Τσερμέγκα, μια στην «Αυγή» (7-8-1966) και μια στο «Ριζοσπάστη» (16-11-1980), και μια συνέντευξη-αφήγηση του Παναγιώτη Αϊβατζή στην «Αυγή» (12-9-75).Η δράση των Ελλήνων εθελοντών
Με βάση τα στοιχεία που μας δίνουν οι δυο αυτοί αγωνιστές -Τσερμέγκας και Αϊβατζής- καθώς και τις πληροφορίες που έχει ο Μ. Παλαιολογόπουλος (ο οποίος στηρίχθηκε και σε αφήγηση του Καμπίτη), ας προσπαθήσουμε να ανασυστήσουμε την ιστορική δράση των συμπατριωτών μας όσο μπορούμε πιο αντικειμενικά. Η πρώτη ομάδα Ελλήνων εθελοντών έφτασε στις αρχές Οκτωβρίου 1936, από τη Γαλλία, και πήγε όπως και οι άλλοι διεθνιστές, στην πόλη Αλμπαθέτε, που ήταν το κέντρο υποδοχής, κατάταξης και εκπαίδευσης όλων των εθελοντών των διεθνών ταξιαρχιών. Η πρώτη αυτή ελληνική ομάδα ενσωματώθηκε με άλλους αγωνιστές των βαλκανικών χωρών, κυρίως Γιουγκοσλάβους, και απαρτίσανε το «Βαλκανικό λόχο». Στο λόχο εκείνο υπεύθυνος για τους Έλληνες ήταν ο Παναγιώτης Αϊβατζής με το ψευδώνυμο Μάριος. Ο λόχος αυτός εντάχθηκε στο τάγμα «Ντομπρόφσκυ» (όνομα του μεγάλου Πολωνού μαχητή της Παρισινής Κομούνας, στην οποία, υπάρχει πληροφορία ανεπιβεβαίωτη, ότι είχαν συμμετάσχει και Έλληνες), που μαζί με δύο άλλα τάγματα αποτέλεσε την 11η Διεθνή Ταξιαρχία. Μια άλλη ομάδα Ελλήνων εντάχθηκε στο «Βαλκανικό λόχο του Τάγματος Τέλμαν», που υπαγόταν στη 12η Δ. Ταξιαρχία. Ακόμα υπήρχε και μια ομάδα Ελληνοκυπρίων, που έφτασαν από το Λονδίνο και είχαν ενταχτεί στον αγγλικό λόχο (ανάμεσα τους ο Αντώνης Θεοδούλου και ο Εζεκίας Παπαϊωάννου). Αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης ότι η ιστορία της δράσης των δυο αυτών ταξιαρχιών, των πρώτων που σχηματίστηκαν άλλωστε, είναι ταυτόχρονα και ιστορία της δράσης των Ελλήνων εθελοντών μέχρι τη στιγμή της συγκρότησης τους σε ξεχωριστό λόχο. Οι άντρες της 11ης ΔΤ πήρανε το βάφτισμα του πυρός όταν στις 6 και 7 Νοεμβρίου 1936 -φτάσανε στη Μαδρίτη και προωθήθηκαν κατευθείαν για την πρώτη γραμμή, όπου έπιασαν τα πιο επικίνδυνα σημεία. Το τάγμα «Ντομπρόφσκυ» και το τάγμα «Κομούνα του Παρισίου» τοποθετήθηκαν στο δρόμο που οδηγούσε στην Πανεπιστημιούπολη. Οι μάχες ήταν σκληρές και άνισες από την άποψη των εφοδίων. Οι φρανκιστές ήταν άρτια εξοπλισμένοι ενώ οι άλλοι φτωχά, συμπλήρωναν όμως την απώλεια των εφοδίων με την αγάπη για την ελευθερία, την κοινή υπόθεση της ελευθερίας, που πολεμούσαν. Οι απώλειες και των δυο ΔΤ ήταν μεγάλες και το ανάλογο μερίδιο απωλειών είχαν και οι Έλληνες εθελοντές. Εδώ θα χάσουν τη ζωή τους οι Μανώλης Μαύρος, Αντώνης Φλώρος, Γιάννης Σταύρου, Κώστας Καλπάκας και ο φοιτητής από τη Χίο, Σπίνος. Αρκετοί άλλοι θα τραυματιστούν βαριά.Η μάχη της Χάραμα
Σιγά-σιγά καταφτάνουν όλο και περισσότεροι εθελοντές από όλα τα μέρη του κόσμου και μέσα σ’ αυτούς και αρκετοί Έλληνες. Οι νέοι εθελοντές θα ενταχτούν στις νέες ΔΤ που δημιουργούνται, στις 13η, 14η, 15η ΔΤ Στην τελευταία τη 15η ΔΤ ήταν που εντάχτηκαν, με κάποιες μικρές εξαιρέσεις, όλοι οι Έλληνες εθελοντές. Η ταξιαρχία αυτή απαρτιζόταν από τέσσερα τάγματα, το αγγλικό με 600 άντρες, το βαλκανικό, με την ονομασία «Γ. Δημητρώφ» με 800 άντρες, το γαλλοβελγικό με 800 άντρες και το αμερικανικό με την ονομασία «Αβραάμ Λίνκολν», με 550 άντρες. Στο αγγλικό υπήρχαν 60 περίπου Ελληνοκύπριοι, που 'χαν φτάσει από το Λονδίνο κυρίως, στο βαλκανικό 160 περίπου (δηλαδή το 1/5 της δύναμης του) και στο αμερικανικό 60-70, όλοι Έλληνες της Αμερικής. Η 15η ΔΤ δοκιμάστηκε και αποδεκατίστηκε στις φοβερές μάχες που έλαβαν χώρα νοτιοδυτικά της Μαδρίτης, σε μια κοιλάδα με το όνομα Χαράμα. Από τις 6 Φεβρουαρίου οι φασίστες είχαν εξαπολύσει φοβερές επιθέσεις με σκοπό να αποκόψουν το δρόμο που ενώνει τη Βαλένθια με τη Μαδρίτη και να απομονώσουν την πρωτεύουσα της Δημοκρατικής Ισπανίας. Ο Φράνκο είχε δηλώσει ότι σύντομα η Μαδρίτη θα έπεφτε στα χέρια του και λόγοι γοήτρου τον ανάγκαζαν να επιχειρεί απεγνωσμένα να την καταλάβει. Η περήφανη πρωτεύουσα όμως θα του αντισταθεί τρία ολόκληρα χρόνια και στην αντίσταση της αυτή βοηθήθηκε από τις ΔΤ που έδωσαν άφθονο αίμα για χάρη της. Τις λυσσασμένες επιθέσεις των φρανκιστών τις διαδέχονταν αντεπιθέσεις των διεθνιστών μαχητών. Στις 12 Φεβρουαρίου όμως οι φασίστες κατόρθωσαν να περάσουν το ποτάμι, που διασχίζει την κοιλάδα της Χαράμα και να προωθηθούν. Οι αντίπαλοι πολεμούν με πάθος, οι φρανκιστές όμως υπερέχουν σε πολεμικό υλικό. Οι απώλειες των ΔΤ είναι πολύ μεγάλες, ειδικά της 15ης, που πολέμησε με «άφθαστο ηρωισμό». Οι αριθμοί μιλούν καλύτερα: από τους 600 άντρες του βρετανικού τάγματος έμειναν μονάχα 225!, από τους 800 του βαλκανικού, έμειναν μόνο 215!, από τους 550 του αμερικανικού έμειναν μόνο 430 και από αυτούς οι 175 τραυματίες.
 |
| Ο ΑΛ. ΦΛΩΡΟΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΡΩΤΟΥΣ ΝΕΚΡΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣΕ ΦΟΡΩΝΤΑΣ ΦΟΥΣΤΑΝΕΛΑ. |
Στις μάχες της Χαράμα οι Έλληνες εθελοντές έδειξαν μεγάλο ηρωισμό και θαυμάστηκαν από όλους. Είχαν και πολλούς νεκρούς. Στις μάχες αυτές ο Στ. Τσερμέγκας ήταν αξιωματικός του αμερικανικού τάγματος «Λίνκολν», υπεύθυνος των μεταγωγικών και στις αναμνήσεις του αναφέρεται με θαυμασμό στον ηρωισμό των συμπατριωτών του. (β. συνέντευξη του στην «Αυγή» 7.8.1966). Για τους Έλληνες εθελοντές που έπεσαν στις μάχες της Χαράμα ο Μ. Παλαιολογόπουλος γράφει: «Ανάμεσα στους Έλληνες νεκρούς της Χαράμα είναι κι οι παρακάτω: Από το Βαλκανικό τάγμα ο Κωνσταντινουπολίτης Σταύρος Βασιλειάδης. Από το Αμερικανικό ο Γιώργος Καράτζαλης από το Γύθειο, ο Γιάννης Τσιρώνης από την Κρήτη, ο 19χρονος Φίλιππος Παππάς, στέλεχος της οργάνωσης «Σπάρτακος», της Ν. Υόρκης, που ξεψύχησε στα χέρια του πρώτου του ξάδερφου Γιάννη Χατζηλάου, ο Γιάννης Τζόνσον, κι ο Ελληνοκύπριος βετεράνος των βαλκανικών πολέμων Παναγιώτης Κατσαρώνας. Ο Κατσαρώνας ενώ υπερασπιζόταν τη θέση του με το αυτόματο περικυκλώθηκε από τους εχθρούς. Του ζήτησαν να παραδοθεί, αλλά αυτός αρνήθηκε, και κράτησε τη θέση του πολεμώντας ώσπου τον γάζωσαν οι σφαίρες τους. Τέλος από το Αγγλικό τάγμα σκοτώθηκαν ο Κύπριος Νίκος Περδίκος από το χωριό Ριζοκάρπααο, κι ο Κωνσταντινουπολίτης Κώστας Αυγερινός. Ο τελευταίος τραυματίστηκε βαριά και πέθανε από τα τραύματα του λίγες μέρες αργότερα στο νοσοκομείο «Πασιονάρια» στη Μούρθια».
 |
| ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΤΣΕΡΜΕΓΚΑΣ |
Ανάμεσα στους τραυματίες τέλος ήταν οι Ηλίας Αργίτης και οι Κύπριοι Μιχάλης Οικονομίδης και Νίκος Βασιλείου. Πρέπει να τονιστεί το γεγονός ότι οι πληροφορίες που παρουσιάζονται αφορούν φυσικά εξακριβωμένες περιπτώσεις. Επόμενο είναι να υπάρχουν πολλές άλλες πληροφορίες για περισσότερους εθελοντές που δυστυχώς διαφεύγουν της έρευνας.
 |
| ΟΙ ΕΠΙΚΕΦΑΛΗΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΛΟΧΟΥ ΤΩΝ Δ. ΤΑΞΙΑΡΧΙΩΝ «ΡΗΓΑΣ ΦΕΡΑΙΟΣ» ΑΠΟ ΑΡΙΣΤΕΡΑ: ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗΣ (ΣΙΓΑΝΟΣ) ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΠΑΝΤ. ΠΑΝΤΕΛΙΑΣ (ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ) ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΚΑΙ ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΣΤΑΥΡΟΥΠΟΛΗΣ (ΠΕΡΡΟΣ) ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΣ. |
Αυτή ήταν η πρώτη φάση κατά την οποία οι Έλληνες εθελοντές πολέμαγαν διασκορπισμένοι σε διάφορα τμήματα. Θα γίνει όμως μια σημαντική αλλαγή, που θα δούμε αμέσως. Σιγά-σιγά άρχισε να ωριμάζει στο μυαλό των Ελλήνων εθελοντών η ιδέα για τη συγκρότηση όλων των Ελλήνων σε μια μονάδα, ένα λόχο με ομοιογενή εθνικότητα, ένα λόχο ο οποίος θα ήταν ενταγμένος στα βαλκανικό τάγμα.Η συγκρότηση του ελληνικού λόχου
«Ο πρώτος που συνέβαλλε στην ίδρυση του ήταν ο Νίκος Καραγιάννης. Περνώντας από το Αλμπαθέτε που ήταν τα έμπεδα της ΔΤ, συνάντησε το Γιάννη Σακαρέλλο υπεύθυνο για τους Έλληνες στη βάση και του ανάπτυξε τους λόγους για τους οποίους έπρεπε να συγκεντρωθούν σε ξεχωριστό λόχο! Η συζήτηση έγινε σε πολύ ζωηρό τόνο. Τον υποτίμησε μάλιστα γιατί καθυστερούσε σαν υπεύθυνος. Φαίνεται όμως πως στην πραγματικότητα δεν ήταν ο Σακαρέλλος που αντιδρούσε, αλλά ο αρχηγός του Επιτελείου της βάσης Γάλλος Γκεϋμάν, που στην Ισπανία είχε το ψευδώνυμο «Βιντάλ». Παρόλες τις αντιδράσεις όμως, στα μέσα του 1937 ό ελληνικός λόχος συγκροτήθηκε. Στη συγκρότηση του βοήθησε και ο Βούλγαρος ηγέτης Κίρτσεφ, που υπηρετούσε εκείνη την εποχή στη βάση σαν βοηθός του Βιντάλ. «Διοικητής του ανέλαβε ο Γιάννης Παντελιάς, που πήρε το ψευδώνυμο Γιάννης Μαργαρίτης, υποδιοικητής, ο Αναγνώστης Δεληγιάννης, που πήρε το ψευδώνυμο Γιάννης Σιγανός, και πολιτικός επίτροπος ο Κυριάκος Στεφόπουλος, που πήρε το ψευδώνυμο Δημήτρης Πέρρος» (Μ. Παλαιολογόπουλος, ο.π.). Στον ελληνικό αυτό λόχο δόθηκε η ονομασία «Ρήγας Φεραίος» ενώ για άγνωστους λόγους ένα μικρό διάστημα ονομάστηκε «Νίκος Ζαχαριάδης. Ο λόχος οργανωτικά παρέμεινε στο τάγμα «Δημητρώφ» που εκείνη την εποχή είχε διοικητή του το Βούλγαρο Χριστώφ. Ο Σ. Ντιλίντας δίνει περισσότερα στοιχεία για το θέμα. Στα πλαίσια του άρθρου του στο «Ριζοσπάστη» σε μικρότερο άρθρο με υπότιτλο «Η συγκρότηση και δράση του ελληνικού λόχου» γράφει τα εξής: «Για την ίδρυση συγκρότηση και δράση του Ελληνικού Λόχου, τα στοιχεία που διαθέτουμε είναι λιγοστά. Απ’ αυτά, όμως, τα σκόρπια και ελλιπή στοιχεία βγαίνει ότι: Ο Ελληνικός Λόχος συγκροτήθηκε σαν ξεχωριστή μονάδα από τους πρώτους κιόλας μήνες του εμφύλιου πολέμου στην Ισπανία και συγκεκριμένα μετά την άφιξη εκεί Ελλήνων αντιφασιστών αξιωματικών, ομάδας μελών και στελεχών του ΚΚΕ, που είχαν ξεφύγει από τη Μεταξική δικτατορία ανάμεσα στους οποίους ήταν και οι δραπέτες της Αίγινας, με επικεφαλής το Δημήτρη Σακαρέλο. Στο μεταξύ, βρίσκονταν ήδη στην Ισπανία αρκετοί Έλληνες αντιφασίστες ναυτεργάτες και μετανάστες, κύρια, από τη Γαλλία, που ανήκαν σε διάφορες μάχιμες μονάδες. «Σχετική ανταπόκριση της εποχής εκείνης, στην εφημερίδα "Εμπρός", αναφέρει ότι στην ιδρυτική σύσκεψη, που έγινε για τη συγκρότηση του Ελληνικού Λόχου, πήραν μέρος: Το δοκιμασμένο στέλεχος του ΚΚΕ Δημήτρης Σακαρέλος από το Κροκύλι της Δωρίδας, που ανάλαβε και πολιτικός επίτροπος του Λόχου. Ο μετανάστης από τον Καναδά Δημητρίου, ο αξιωματικός Νίκος Πέτρου, οι μετανάστες: Αϊβατζής, Παπακώστας, Πρωταγόρας, Λαπαθιώτης, Καπίτης, Καίσαρης, Γ. Παππάς. Οι ναυτεργάτες: Ν. Ψηλός, Τριαντάφυλλος Δήμας, Κυπριωτάκης, Ν. Παντελίδης, Θ. Χριστόφορου, Γ. Γεωργιάδης, Διαμαντάρης, Σ. Γεωργέτης, Καράβελος, Παροσιάδης, Αθανασιάδης, Κιούκης και Ζιμπουνάκης. Οι Κύπριοι νεολαίοι αντιφασίστες: Ορφανίδης, Κωνσταντίνου, Νικολάλου και Αντωνίου. Το νεοσύστατο Ελληνικό Λόχο πλαισίωσαν οι Έλληνες αξιωματικοί: Τάκης Πλένος, που ως τότε ήταν οργανωτής της 112ης Ισπανικής Ταξιαρχίας, ο Νίκος Πέτρου, που ήταν οργανωτής της 113 ισπανικής, επίσης ταξιαρχίας, ο Αλέξανδρος Νικολαΐδης και ο Βέρνος Κώστας ή Βερνικιώτης Δημήτριος, που υπηρετούσαν στο τάγμα « Δημητρώφ», ο Γιάννης Μαργαρίτης ή Μπέλκος, ο Περέλης Δημήτριος και Γιάννης Σιγανός, που υπηρετούσαν στο τάγμα «Διακαβίτς». Επίσης, ο Κύπριος Ευάνθης Σ. Νικολαΐδης, που ήταν διοικητής τάγματος του Λαϊκού Στρατού της Ισπανίας. «Ο Ελληνικός Λόχος συγκροτήθηκε, συμπληρώθηκε, κι αφού εκπαιδεύτηκε με ταχύτατους ρυθμούς, ήταν έτοιμος για πολεμική δράση. Διοικητής του ήταν ο Γιάννης Μαργαρίτης (Μπέλκος). Η δύναμη τον Λόχου δεν ξεπέρασε ποτέ τους 125 άντρες. Οι πρώτες μάχες που πήρε μέρος ήταν στις 24 Αυγούστου στο μέτωπο της Αραγώνας σκοτώθηκε και ο πρώτος διοικητής του, ο Μπέλκος. «Ο Ελληνικός Λόχος πολέμησε σε όλα τα μέτωπα, πήρε μέρος σε πολλές μάχες, πέτυχε νίκες θαυμάσιες. Οι άντρες του, οπλίτες και αξιωματικοί, έδειξαν θάρρος, παλικαριά και σπάνιες ικανότητες. Πολλοί έπεσαν στα πεδία των μαχών. «Ο λόχος των Ελλήνων αντιφασιστών εθελοντών είχε τους πρώτους μήνες το όνομα του τότε Γενικού Γραμματέα του ΚΚΕ «Ν. Ζαχαριάδης» και ανήκε στη δύναμη του βαλκανικού τάγματος «Δημητρώφ». Μετά την αναδιοργάνωση της Διεθνούς Μεραρχίας, ο Ελληνικός Λόχος εντάχθηκε στη δύναμη της ταξιαρχίας «Αβραάμ Λίνκολν» και από τότε μετονομάστηκε σε λόχο «Ρήγα Φεραίου». Κι αυτό, γιατί όλοι οι λόχοι και τα τάγματα αυτής της ταξιαρχίας, ακόμα και η ίδια η ταξιαρχία είχαν άλλα ονόματα -εθνικών ηρώων, κι όχι κομμάτων». Παρά τη συγκρότηση όμως του λόχου πολλοί Έλληνες εθελοντές παραμείναν στις μονάδες που ήταν και προηγούμενα. Π.χ. οι Έλληνες που υπηρετούσαν στο αμερικανικό τάγμα «Λίνκολν» παρέμειναν εκεί και η αιτία ήταν η επικοινωνία μεταξύ τους. Στο τάγμα «Δημητρώφ» οι συνεννοήσεις γίνονταν στα σλαβικά, γλώσσα που οι Έλληνες της «Λίνκολν» δε γνώριζαν. Το ίδιο συνέβη άλλωστε με τους Ελληνοκύπριους του αγγλικού τάγματος. Ακόμα υπήρχαν αρκετοί Έλληνες στο βαλκανικό τάγμα «Τζάκοβιτς», το οποίο αργότερα προστέθηκε στη 15η ΔΤ Και σ’ αυτούς όλους θα πρέπει να προστεθούν διάσπαρτοι άλλοι σε βοηθητικές υπηρεσίες ή μάχιμες όπως λ.χ. στο ναυτικό. Φαίνεται όμως πως υπήρχαν μεγάλες διενέξεις με καθαρά πολιτικό περιεχόμενο, αλλιώς δεν εξηγείται αυτό που γράφει ο Μ. Παλαιολογόπουλος: «Όπως είπαμε ένας από τους πρωτεργάτες για τη δημιουργία του ελληνικού λόχου, στάθηκε ο Νίκος Καραγιάννης. Για το λόγο αυτό ήρθε και σε λόγια με τους ανωτέρους του. Και δεν αποκλείεται να είναι αυτή η αιτία που λίγο αργότερα πιάστηκε κι έμεινε αρκετές μέρες κρατούμενος σαν ύποπτος. Φυσικό δεν άργησε να δικαιωθεί».Η μάχη στο Μπρουνέτ
Η περίφημη μάχη στο Μπρουνέτ έχει μείνει στην ιστορία του ισπανικού εμφύλιου πολέμου σαν ένας από τους ωραιότερους στρατιωτικούς ελιγμούς που έκανε ο ισπανικός δημοκρατικός στρατός σε μια προσπάθεια του να ανακουφίσει την πολιορκημένη Μαδρίτη, που το αμυντικό της σύστημα στα βόρεια κινδύνευε να υπερφαλαγγιστεί. Παράλληλα, επιδιώκοντας να αποκόψουν και να απομονώσουν τους φασίστες οι δημοκρατικοί επιχείρησαν έναν πετυχημένο αντιπερισπασμό, εξαπολύοντας μεγάλης έκτασης αντεπίθεση στα βορειοδυτικά της πρωτεύουσας, προς την κωμόπολη Μπρουνέτ. Για το σκοπό αυτό είχαν συγκεντρωθεί επίλεκτες στρατιωτικές μονάδες, τόσο των δημοκρατικών όσο και των Διεθνών Ταξιαρχιών, στις οποίες περιλήφθηκε και η 15η όπου ανήκαν όλοι οι Έλληνες εθελοντές. Η επίθεση άρχισε στις 6 Ιουλίου του 1937 και γρήγορα κάτω από την πίεση και ορμή των δημοκρατικών δυνάμεων οι δυνάμεις του Φράνκο, φασίστες φαλαγγίτες και Μαροκινοί υποχώρησαν και οι δημοκράτες κυρίεψαν το Μπρουνέτ και το κράτησαν πάνω από 15 ημέρες, κάτω από τα συνεχή πυρά και το βομβαρδισμό του εχθρού, οπότε υποχώρησαν στις παλιές τους θέσεις. Ο μεγάλος αυτός ελιγμός, που όπως φάνηκε αιφνιδίασε τους φασίστες, θα μπορούσε να δώσει διαφορετική τροπή στον πόλεμο, αν δεν μεσολαβούσε σαμποτάζ (προδοσία) κατά του δημοκρατικού στρατού από τον αρχηγό του επιτελείου Κασάδο και τον υπουργό των στρατιωτικών. Ο Κασάδο 22 μήνες αργότερα θα παραδώσει τη Μαδρίτη στο Φράνκο.
 |
| Αφίσα των Δ. Ταξιαρχιών |
Η 15η ΔΤ βρέθηκε μέσα στην κόλαση της φωτιάς., αφού χρησιμοποιήθηκε σα δύναμη κρούσης, της οποίας και τα 6 τάγματα το ένα μετά το άλλο μπήκαν στη μάχη γρήγορα, γι’ αυτό και οι απώλειες της σε έμψυχο υλικό ήταν μεγάλες. Το τάγμα «Δημητρώφ» από την πρώτη μέρα χτυπήθηκε με τον εχθρό, κατέλαβε τη μικρή πόλη Βιλιανουέβα ντε λα Κανιάντα, δίπλα στο Μπρουνέτ και επί τρεις συνεχείς εβδομάδες δεν σταμάτησε να αγωνίζεται προξενώντας μεγάλες απώλειες στον εχθρό. Το Τάγμα «Τζάκοβιτς» μεταφέρθηκε στο Μπρουνέτ στις 14 Ιουλίου, όταν είχε σταματήσει η δημοκρατική προέλαση και είχε αρχίσει η φασιστική αντεπίθεση. Συχνά περνούσε από την άμυνα στην αντεπίθεση και έδωσε ηρωικές μάχες. Τα ίδια ισχύουν και για τα δυο αμερικανικά τάγματα Λίνκολν και Ουάσιγκτον καθώς και το αγγλικό. Φυσικό ήταν να υπάρχουν μεγάλες απώλειες: οι μισοί άντρες από το τάγμα «Τζάκοβιτς», από το βρετανικό γλίτωσαν μόνο 80, από τους 455 του «Δημητρώφ» μείνανε 143 και τέλος τα δύο αμερικανικά τάγματα αναγκάστηκαν να ενωθούν σένα για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μεγάλη αιματοχυσία. «Οι απώλειες των Ελλήνων, γράφει ο Μ.Π. δεν κατορθώθηκε να εξακριβωθούν στην φοβερή εκείνη μάχη. Αν λάβουμε όμως υπόψη μας γενικά εκείνες της ταξιαρχίας θα πρέπει να ήταν αρκετές. Μερικοί υποστηρίζουν ότι ο ελληνικός λόχος αποδεκατίστηκε και διαλύθηκε στο Μπρουνέτ. Εκεί σκοτώθηκαν και οι αξιωματικοί του. Δε φαίνεται όμως να αληθεύει. Η μεγάλη φθορά του ελληνικού λόχου πρέπει να έγινε λίγο αργότερα στο Μπελσίτ» (Μ. Παλαιολογόπουλος ο.π.). Ανάμεσα στους νεκρούς Έλληνες εθελοντές του Μπρουνέτ ανήκουν οι Αχιλλέας Κανάρης Τσιτσεκλής του βρετανικού τάγματος, Ελληνοκύπριος και ο Δημήτριος Ραπίτης από τη Χίο που «...σε μια εχθρική επίθεση οι άντρες της μονάδας του άρχισαν να υποχωρούν, αλλά αυτός εξακολουθούσε να αμύνεται. Σε πρόταση του συμπολεμιστή του Κώστα Μακρινού ν’ ακολουθήσει τους άλλους, ο ηρωικός ναυτεργάτης απάντησε «πως δεν θα εγκαταλείψει τη θέση του» κι έπεσε μαχόμενος πάνω στο πολυβόλο του» (Μ. Παλαιολογόπουλος ο.π.). Στην ίδια μάχη ο Μηνάς Θωμαΐδης από τον Πόντο, μέλος του «Σπάρτακου» της Ν. Υόρκης, τανκίστας στη «Λίνκολν» ανδραγάθησε. Το τανκ που οδηγούσε είχε αχρηστευθεί από τα πυρά των φασιστών, τότε πετάχτηκε έξω με το πολυβόλο στο χέρι και άρχισε να πολυβολεί τον εχθρό. Τους σκόρπισε και έσωσε τη ζωή του τραυματισμένου του συντρόφου. Ο Θωμαΐδης θα διακριθεί και στη μάχη του Τερουέλ αργότερα.Πανωλεθρία του ελληνικού λόχου στο Μπέλσιτ
Ένα μήνα σχεδόν μετά την αιματηρή μάχη του Μπρουνέτ η μοίρα του πολέμου έφερε στο προσκήνιο, στο κέντρο της φονικής μάχης, τη 15η ΔΤ της οποίας τμήμα αποτελούσε ο ελληνικός λόχος. Η δημοκρατική κυβέρνηση της Ισπανίας θέλοντας και πάλι να ανακουφίσει το μέτωπο του βορά έριξε το βάρος της στο μέτωπο της Αραγονίας, της μεγάλης επαρχίας που βρίσκεται στα βορειοανατολικά της Μαδρίτης. Πρώτος στόχος ήταν η κατάληψη της Σαραγόσα, μεγάλης πόλης που κατείχαν οι φαλαγγίτες. Όπως είπαμε, η 15η ΔΤ έπαιξε κι εδώ αποφασιστικό ρόλο.Η επίθεση άρχισε στις 24 Αυγούστου 1937 με αντικειμενικό στόχο την κατάληψη του Μπελσίτ, μιας μικρής, αλλά καλά οχυρωμένης πόλης πάνω στο δρόμο που οδηγεί από τη Μαδρίτη στη Σαραγόσα. Οι εχθροπραξίες χαρακτηρίζονταν κι εδώ από το ίδιο πάθος και τη σκληρότητα που είχαν σ’ όλη τη διάρκεια του ισπανικού εμφύλιου πολέμου. Τη γενναιότητα των δημοκρατικών δυνάμεων αντιστάθμιζε η λυσσασμένη άμυνα των φασιστών που πολύ συχνά περνούσαν σ’ αντεπίθεση. Κατά τη διάρκεια μιας από τις αντεπιθέσεις αυτές ήταν που το τάγμα «Δημητρώφ» και ιδιαίτερα ο ελληνικός λόχος του έπαθαν πανωλεθρία, παρά τον ηρωισμό των μαχητών του. «Σ’ αυτό φαίνεται να φταίει κι ο βούλγαρος διοικητής του τάγματος «Χριστώφ», που δεν έκανε σωστή διάταξη της μάχης. Η πληροφορία αυτή προέρχεται από προφορική αφήγηση, που δεν κατορθώθηκε να διασταυρωθεί. Κατά την ίδια αφήγηση ο βούλγαρος ταγματάρχης δεν πολυσυμπαθούσε τους Έλληνες. Γι’ αυτό και τοποθέτησε το λόχο του Ρήγα Φεραίου σ’ ένα λόφο φαλακρό, ή εκτεθειμένο από παντού» (Μ. Παλαιολογόπουλος ο.π.). Ήταν η 26 Αυγούστου του 1937 όταν άρχισε η μεγάλη εκείνη σφαγή του ελληνικού λόχου με την επίθεση που έκαναν οι φασίστες με όλες τους τις δυνάμεις. Το τάγμα «Δημητρώφ» έπαθε μεγάλες απώλειες σε άντρες αλλά παρόλα αυτά άντεχε· κοντά και ο ελληνικός λόχος που κάποια στιγμή βρίσκεται περικυκλωμένος από τον εχθρό. Σκηνές επικές, ηρωικές, ματωμένες κάτω από τον καυτερό ήλιο της Μαδρίτης. Τα παιδιά της Ελλάδας, της γης της ελευθερίας, αποδείχνουν και πάλι αυτό που ο Τσώρτσιλ θα πει αργότερα: «από σήμερα δε θα λέμε ότι οι Έλληνες πολεμούν σαν ήρωες αλλά ότι οι ήρωες πολεμούν σαν Έλληνες». Σώμα με σώμα μάχονται τα παιδιά της Ελλάδας για τη Δημοκρατία: «No πασαράν» (δε θα περάσουν) παρά μόνο πάνω από τα πτώματα μας. Οι φαλαγγίτες στις μάχες εκείνες κατάλαβαν γιατί άντεξε τόσο καιρό πριν να πέσει η Μαδρίτη. Πάνω στην κρίσιμη στιγμή της μάχης χτυπιέται βαριά ο πολυβολητής του λόχου (άγνωστο το όνομα του). Ο διοικητής του λόχου Παντελιάς (Γιάννης Μαργαρίτης) αρπάζει το πολυβόλο και συνεχίζει να χτυπά τους εχθρούς που πλησιάζουν... γρήγορα όμως τραυματίζεται θανάσιμα και σε λίγο πάνω στο πολυβόλο του ξεψυχά... ο πολιτικός επίτροπος Στεφόπουλος (Δημήτρης Πέρρος) βλέπει το σκοτωμένο συναγωνιστή του, ορμάει, αρπάζει το πολυβόλο και συνεχίζει να θερίζει τον εχθρό... που σε λίγο φτάνει στο χαράκωμα και τον αποτελειώνει με τις ξιφολόγχες του... «Όχι δεν θέλω να το βλέπω» όπως έγραφε και ο Λόρκα στο θρήνο του Ιγνάθιο Μεχίας! «Για τον ηρωικό θάνατο των δυο αξιωματικών του ελληνικού λόχου που ήταν στελέχη του ΚΚΕ, ο ένας στην Αθήνα, κι ο άλλος στον Πειραιά, όλες σχεδόν οι πηγές, γραφτές και προφορικές, συμφωνούν με μερικές παραλλαγές: λένε ότι δώσανε τη ζωή τους υπερασπιζόμενοι τη δημοκρατία της Ισπανίας με την πεποίθηση ότι υπεράσπιζαν τη δημοκρατία όλου του κόσμου μα πιο πολύ της πατρίδας τους. Τους θάψανε δίπλα-δίπλα» (Μ. Παλαιολογόπουλος ο.π.). Στη συνέχεια τη διοίκηση του λόχου ανέλαβε ο υποδιοικητής Αναγνώστης Δεληγιάννης (Γιάννης Σιγανός), που μαζί με τους υπόλοιπους άντρες που γλίτωσαν συνέχισε τη μάχη της ημέρας εκείνης όπως και την επόμενη, όταν ανάμεσα στους άλλους σκοτώθηκε και ο διοικητής της πυροβολαρχίας του τάγματος Μήτσος Κατσικιώτης και τραυματίστηκε ο Ευάνθης Νικολαΐδης. Άλλος αξιωματικός που σκοτώθηκε ήταν ο Γιάννης Ζιάγκος από την Αμερική, ο Χρήστος Μουγιάννης από την Ικαρία και ο Ελληνοκύπριος Χριστόδουλος Χριστοδούλου. Πάντως οι Έλληνες νεκροί μαχητές στις μάχες του Μπελσίτ ήταν αρκετοί, τα ονόματα των οποίων όμως δεν είναι γνωστά.Νέος ελληνικός λόχος και νέες μάχες στο ανατολικό μέτωπο
Στους επόμενους μήνες η 15η ΔΤ θα πάρει μέρος σε μια νέα προσπάθεια αντιπερισπασμού των δημοκρατικών στην περιοχή της Τερουέλ. Η Τερουέλ, μια μικρή επαρχιακή πόλη πάνω στον κεντρικό άξονα που ενώνει τη Βαλένθια με τη Σαραγόσα, διαλέχτηκε γιατί εκεί οι φασίστες είχαν κάνει μια μεγάλη σφήνα στο σώμα του δημοκρατικού στρατού. Οι μάχες στην Τερουέλ ήταν από τις φοβερότερες του πολέμου και η 15η ΔΤ μπήκε σ’ αυτές στις αρχές του Ιανουαρίου του 1938 και πολεμούσε ηρωικά. Από κοντά βέβαια και ο ελληνικός λόχος. Ο Μ. Παλαιολογόπουλος αναφέρει ότι «...ένας από τους πρώτους που μπήκαν στην πόλη της Τερουέλ ήταν ο Έλληνας αξιωματικός τανκίστας Μηνάς Θωμαΐδης από τον Πόντο».
 |
| Ο Έλληνας εθελοντής στις Δ. Ταξιαρχίες Π. Μιχαηλίδης μαζί με παιδιά ισπανών μαχητών. |
Την ίδια περίπου περίοδο, λίγο πριν τη λήξη του 1937, σύμφωνα με σχέδιο που καταρτίστηκε για την αναδιοργάνωση της η 15η ΔΤ χωρίστηκε σε δυο ΔΤ. Στη μια έμειναν όλοι οι αγγλόφωνοι εθελοντές (Αμερικανοί, Άγγλοι, Καναδοί, Αυστραλοί κλπ), που εξακολούθησε να ονομάζεται 15η ΔΤ και σε μια νέα, που βαφτίστηκε 129η. Η 129 Διεθνής Ταξιαρχία των εθελοντών της Κεντρικής Ευρώπης περιλάμβανε τα τάγματα «Δημητρώφ», «Τζάκοβιτς» και «Μάσαρη» και σ’ αυτή μετείχαν οι εθελοντές του «Ρήγα Φεραίου» κι ακόμα όλοι οι Έλληνες εθελοντές των υπόλοιπων βαλκανικών ταγμάτων. Όμως ταυτόχρονα σχεδόν με τις ανάγκες αυτές δημιουργήθηκε κι ένας νέος ελληνικός λόχος, εκτός του Ρήγα Φεραίου, που απαρτίστηκε από ελληνοκύπριους του Λονδίνου και Έλληνες της Αμερικής. Έχουμε λοιπόν τώρα δυο ελληνικούς λόχους: ο «Ρήγας Φεραίος» στη 129η ΔΤ και στη 15η ΔΤ (δίχως όνομα) που εντάχτηκε στη δύναμη του αμερικανικού τάγματος της ταξιαρχίας αυτής. Φαίνεται όμως πως η συγκέντρωση των ανδρών του δεύτερου αυτού ελληνικού λόχου της 15ης ΔΤ στάθηκε προβληματική κι ίσως δε θα 'πρεπε να μιλάμε για λόχο (κανονική δύναμη λόχου από 60-70 άντρες), αλλά για ομάδα. Τον αποκαλούσαν όμως λόχο και η βάση συγκέντρωσης και εκπαίδευσης των μαχητών του ήταν το χωριό Ταραζόντα Ντε Λα Μάντσα δίπλα στο Αλμπαθέτε, βάση της 15ης ΔΤ Υπεύθυνος των Ελλήνων μαχητών ήταν ο Κύπριος Μιχάλης Οικονομίδης που είχε τοποθετηθεί εκεί, μετά τον τραυματισμό του στη μάχη της Χαράμα σαν πολιτικός επίτροπος των Άγγλων εθελοντών. Στη βάση αυτή έφταναν όσοι Έλληνες τραυματίες γυρνούσαν στο πεδίο της μάχης και όσοι νέοι Έλληνες εθελοντές έφταναν στην Ισπανία για να καταταχτούν. Έτσι σε διάστημα 4-5 μηνών είχαν μαζευτεί 33 άτομα (20 Κύπριοι και 13 Ελλαδίτες). Τα άτομα αυτά στάλθηκαν στο μέτωπο της Αραγώνας, που βρισκόταν η 15η ΔΤ Στην ομάδα αυτή σιγά-σιγά θα προστεθούν κι άλλοι Έλληνες εθελοντές, που τους απέσπασαν από διάφορες άλλες μονάδες και θα δημιουργηθεί ο καινούργιος ελληνικός λόχος, που είχε κι αυτός ηρωική πορεία στο ισπανικό μέτωπο. Φαίνεται πως το Μπελσίτ στάθηκε για τους Έλληνες εθελοντές το καταραμένο σημείο, αφού τόσο στην κατάληψη του από τους δημοκρατικούς, όσο και στην εγκατάλειψη και υποχώρηση τους από εκεί, η ταξιαρχία στην οποία ανήκαν έδωσε τις χειρότερες και πιο άγριες μάχες της και πλήθος νεκρών της κάλυψαν την περιοχή. Στις αρχές Μαρτίου 1938 μετά από σφοδρό αεροπορικό βομβαρδισμό οι φρανκικοί επιτέθηκαν στο μέτωπο της Αραγώνας και μετά από σφοδρές μάχες με τα δημοκρατικά στρατεύματα, που ήταν κατάκοπα από τις συνεχείς μάχες και δίχως εφόδια, τα ανάγκασαν να υποχωρήσουν, και στις 10 Μαρτίου κατέλαβαν το Μπελσίτ μετά από σκληρή μάχη. Η 15η ΔΤ εγκατέλειψε το πεδίο της μάχης τελευταία από όλες τις δημοκρατικές μονάδες και μέσα στην ερειπωμένη πολιτεία άφησε δεκάδες κι εκατοντάδες νεκρούς. Μεγάλες απώλειες είχε εκεί ο ελληνικός λόχος, κυρίως μεταξύ των Κυπρίων, που ξεπερνούν τους 11 σε αριθμό: οι Γιάννης Καράβαλος, ναυτεργάτης, Μανώλης Φωτεινάκης από την Κρήτη, Γιώργος Κουζής, ο νοσοκόμος του λόχου, Γιώργος Γεωργιάδης (που το φώναζαν με το παρατσούκλι, «κόκαλο»), Σπύρος Παντελίδης, Λουκάς Ορφανίδης, Δημήτρης Νικολάου, Παναγιώτης Ανθηρός, Βασίλης Παταίχης. «Απ’ αυτούς ο Σπύρος Παντελίδης κι ο Παναγιώτης Ανθηρός είχαν σταλεί με μερικούς άλλους σαν ανιχνευτές και πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Εκτελέστηκαν επί τόπου από τους φασίστες, γιατί αρνήθηκαν να φωνάξουν «ζήτω ο στρατηγός Φράνκο»....» (Μ. Παλαιολογόπουλος, ο.π.). Οι φαλαγγίτες πιέζουν συνεχώς τη 15η ΔΤ που υποχωρεί πάντα αμυνόμενη. Στις 17 Μαρτίου, μετά από σκληρές μάχες, εγκαταλείπει στα χέρια των φασιστών την πόλη Κάσπε. Στις μάχες αυτές υπάρχουν κι άλλοι Έλληνες εθελοντές νεκροί, από τους οποίους γνωρίζουμε μόνο τον Κύπριο Στάση (Ανάσταση) Αντωνίου, 23 χρονών (με το ψευδώνυμο Μαυρής) από την Αμμόχωστο, που σκοτώθηκε από τις σφαίρες των τανκς. Η υποχώρηση των δημοκρατικών συνεχίζεται και στις 3 Απριλίου οι φασίστες καταλαμβάνουν τις πόλεις Λέριδα και Καντέσα, όπου και αιχμαλωτίζονται κάπου 140 Άγγλοι και Αμερικανοί της ταλαιπωρημένης 15ης ΔΤ, η οποία είχε εκτελέσει τον αντικειμενικό της στόχο, δηλ. την αναχαίτιση της προέλασης του αντίπαλου ώστε να μπορέσει να συγκεντρωθεί και να φυγαδευτεί το υλικό της Ταξιαρχίας. Η υποχώρηση όμως γίνεται κάτω από το συνεχές σφυροκόπημα του εχθρού και στα πεδία των μαχών οι άντρες της 15ης ΔΤ αφήνουν τα κόκαλα τους, μνημεία της ηρωικής τους παρουσίας, μνημεία και ελληνικά αφού οι Έλληνες εθελοντές αγωνίζονται με μεγάλο ηρωισμό, όπως θα παραδεχτούν ακόμα και οι αντίπαλοι τους. Στις 1 Απριλίου ο ελληνικός λόχος διατάχτηκε να υπερασπίσει μερικά υψώματα βόρεια της πόλης Καντέσα και μετά δυο ημέρες παίρνει διαταγή να υποχωρήσει ώστε να μην αιχμαλωτιστεί. Δυστυχώς, παρά την οδυνηρή και δραματική υποχώρηση, την επόμενη το πρωί βρέθηκε περικυκλωμένος από τον εχθρό, στα περίχωρα της πόλης. Αμέσως οι δυο λόχοι, ο αμερικανικός και ο ελληνικός επιτίθενται για να σπάσουν τον κλοιό και να ενωθούν με την κύρια δύναμη τους. Ο Μ. Π. δίνει μια δραματική περιγραφή: «Σ’ εκείνη την επίθεση σκοτώθηκε μαζί με άλλους κι ένα 18χρονο παλικάρι από την Κύπρο, ο Γιώργος Ρωσσίδης. Τα τελευταία του λόγια, σύμφωνα με τη μαρτυρία του αγωνιστή Κώστα Λαπιθιώτη, από τα στελέχη του ελληνικού λόχου, που κάνει και την περιγραφή όλης αυτής της δραματικής πορείας ήταν: «Εμπρός σύντροφοι ν’ ανοίξουμε το δρόμο να ενωθούμε με τις δυνάμεις μας κι όσοι βγουν ζωντανοί να συνεχίσουν τον αγώνα κατά του φασισμού». Ήταν μοναχογιός. Πριν από λίγους μήνες είχε τραυματιστεί σε άλλη μάχη. »Όλη μέρα δίνανε σκληρές μάχες. Πριν από τη δύση του ήλιου ξανάρχισαν την πορεία της υποχώρησης πάντα σε έδαφος κυκλωμένο από τον εχθρό. Αργά το βράδυ δέχτηκαν μια άγρια επίθεση ιππικού. Αφού την απέκρουσαν, ξανασυνέχισαν όλη τη νύχτα την πορεία τους, για να ξαναβρεθούν το πρωί αντιμέτωποι με μεγάλες φασιστικές δυνάμεις. Στη φοβερή μάχη που ακολούθησε, το αμερικανικό τάγμα έπαθε πανωλεθρία. Εκεί πιάστηκε και το μεγαλύτερο μέρος των αιχμαλώτων. Παρόλα αυτά όμως ένα μέρος κατόρθωσε να σπάσει τον κλοιό, να περάσει τον ποταμό Έβρο και να ενωθεί με τις δυνάμεις της Δημοκρατίας». Εδώ θα πέσουν νεκροί πολλοί Έλληνες μαχητές, που ξεπερνούν τους 20 σε αριθμό· μεταξύ των άλλων είναι οι Κώστας Σαμαράς, Γιώργος Καββαδίας, Γιώργος Παπακώστας, Γιάννης Ουλκώφ, Ιάκωβος Κούμουλος, Δημήτρης Δημητρίου, Δημήτρης Ταραζανάκης, Λευτέρης Ζαμπούκης, Χρήστος Μωρτάκης, Γιώργος Ρωσσίδης, Τριαντάφυλλος Δήμας. »Όλη μέρα δίνανε σκληρές μάχες. Πριν από τη δύση του ήλιου ξανάρχισαν την πορεία της υποχώρησης πάντα σε έδαφος κυκλωμένο από τον εχθρό. Αργό το βράδυ δέχτηκαν μια άγρια επίθεση ιππικού. Αφού την απέκρουσαν, ξανασυνέχισαν όλη τη νύχτα την πορεία τους, για να ξαναβρεθούν το πρωί αντιμέτωποι με μεγάλες φασιστικές δυνάμεις. Στη φοβερή μάχη που ακολούθησε, το αμερικανικό τάγμα έπαθε πανωλεθρία. Εκεί πιάστηκε και το μεγαλύτερο μέρος των αιχμαλώτων. Παρόλα αυτά όμως ένα μερος κατόρθωσε να σπάσει τον κλοιό, να περάσει τον ποταμό Έβρο και να ενωθεί με τις δυνάμεις της Δημοκρατίας». Εδώ θα πέσουν νεκροί πολλοί Έλληνες μαχητές, που ξεπερνούν τους 20 σε αριθμό• μεταξύ των άλλων είναι οι Κώστας Σαμαράς, Γιώργος Καββαδίας, Γιώργος Παπακώστας, Γιάννης Ουλκώφ, Ιάκωβος Κούμουλος, Δημήτρης Δημητρίου, Δημήτρης Ταραζανάκης, Λευτέρης Ζαμπούκης, Χρήστος Μωρτάκης, Γιώργος Ρωσσίδης, Τριαντάφυλλος Δήμας, Βρεττός και Παναγιώτης Πρώϊος. Υπήρχαν επίσης και πολλοί τραυματίες μεταξύ των οποίων οι Γιάννης Καραγιάννης, Γιάννης Βώκος, Κώστας Χρυσοστόμου και Αντώνης Θωμάς. Αιχμαλωτίστηκαν οι Γιάννης Καμπίτης, Νίκος Ψηλός και Παν. Πάνου. Ήδη τα πράγματα για τη Δημοκρατική Ισπανία χειροτερεύουν. Στις 15 Απριλίου 1938 ύστερα από νίκη στρατηγικής σημασίας των φασιστών κόπηκε στα δύο. Έτσι από τις δύο διεθνείς ταξιαρχίες που μας ενδιαφέρουν η 129 με τους Βαλκανίους μαχητές έμεινε στην κεντρική Ισπανία, ενώ οι άλλες πήγαν στα βόρεια στην περιοχή της Καταλονίας. «Οι εθελοντές των Βαλκανικών χωρών πολέμησαν δίπλα στα άλλα δημοκρατικά στρατεύματα στην περιοχή του Λεβάντε ως τα τέλη του Σεπτέμβρη. Κι όταν υπογράφηκε το σύμφωνο της αποχώρησης των ΔΤ τους φόρτωσαν σε καράβια και τους φέρανε κι αυτούς στην Καταλονία, κοντά στα ισπανογαλλικά σύνορα. Ήταν από τους εθελοντές, που στις πατρίδες τους κυβέρναγε ο φασισμός και δεν μπορούσαν να γυρίσουν πίσω». (Μ. Παλαιολογόπουλος οπ.)Υποχώρηση και αποχώρηση
Η τελευταία μάχη των ΔΤ ήταν η μάχη του Έβρου ποταμού στις 24 Ιουλίου 1983, που αποτελεί και την τελευταία νίκη των δημοκρατικών δυνάμεων, που είχαν ήδη εξαντληθεί. Έτσι η νίκη του Έβρου έδωσε λίγους μήνες ζωής στην ετοιμοθάνατη δημοκρατία ενώ είχε ταυτόχρονα ιδιαίτερη απήχηση στο εξωτερικό. Και στη μάχη αυτή πήρε μέρος η 15 η ΔΤ και οι απώλειες εδώ των Ελλήνων ήταν αρκετές. Ανάμεσα στους νεκρούς συγκαταλέγεται και ο τότε διοικητής του ελληνικού λόχου Νίκος Κουρκουλιώτης, ναυτεργάτης το επάγγελμα. Ο Παλαιολόπουλος παρέχει δύο δείγματα αναγνώρισης του ηρωισμού των Ελλήνων, όπως του τα μετέφεραν εκείνοι που του έδωσαν τις ανάλογες πληροφορίες. Στο πρώτο από αυτά, στηριγμένο πάνω στις αναμνήσεις του αγωνιστή Γιάννη Καμπίτη γίνεται αναφορά στην πειθαρχία του ελληνικού λόχου «Ρήγας Φεραίος» για την οποία ήταν γνωστός και λέει ότι μία στρατιωτική εφημεριδούλα, που λεγόταν «Λαϊκό μέτωπο», είχε πάντα στην προμετωπίδα της τη φωτογραφία του Ρήγα κι από κάτω τις λέξεις: «Ελληνικό Στρατιωτικό Παράδειγμα». Το άλλο αναφέρεται στο μαχητή, δημοσιογράφο το επάγγελμα, Κώστα Βιδάλη, για τον οποίο ένας Ισπανός συμμαχητής του πολλά χρόνια αργότερα έλεγε τα εξής: «...Τον γνώρισα κι εγώ το Βιδάλη στη Μαδρίτη. Η ψυχραιμία του, η αφοβία του, είχαν προκαλέσει την κατάπληξη των συναδέλφων του. Ο Βιδάλης τραβούσε στα όλα, πήγαινε στα πιο επικίνδυνα στα πιο εκτεθειμένα σημεία του μετώπου αψηφώντας το θάνατο. Ήταν γενναίο παλικάρι ο Βιδάλης, (βλ. περιοδικό «Ενότητα», Βουκουρέστι, Νοέμβρης, 1958). Λίγο αργότερα από όλα αυτά, τον Οκτώβριο του 1938, με απόφαση της ισπανικής κυβέρνησης οι Δ. Ταξιαρχίες άρχισαν να αποχωρούν από την Ισπανία. Η σκηνή της αποχώρησης ήταν συγκινητική. Συγκεντρώνονταν στη Βαρκελώνη κι έμπαιναν στα καράβια, αφού πρώτα κάνανε την τελευταία τους παρέλαση στους δρόμους της πρωτεύουσας της Καταλονίας, μέσα από πλήθος κόσμου που τους χειροκροτούσε έντονα. Ένα μικρό απόσπασμα απο τα μνημονεύματα της Πασιονάρια δίνει όλο το κλίμα της αποχώρησης και προδιαγράφει το μέλλον τους... «Ο αποχαιρετισμός στους ήρωες των Δ. Ταξιαρχών παρά τη γιορτινή ατμόσφαιρα στην οποία έγινε ήταν ψυχρός και μελαγχολικός. Η καρδιά γέμιζε πίκρα βλέποντας εκείνους τους ήρωες να παρελαύνουν στη μεγάλη «αβενιάδα» της Βαρκελώνης, που είχε οργανωθεί ο λαϊκός αποχαιρετισμός. Σκεφτόμαστε την τύχη μας και την τύχη αυτών των ανθρώπων, που πολλοί δεν μπορούσαν να γυρίσουν στις χώρες τους, γιατί εκεί επικρατούσε ο φασισμός. Ήταν ήρωες σημαδεμένοι με τη συμμετοχή τους στον πόλεμο της Ισπανίας που η διπλωματία της μη επέμβασης τους έβαζε υπό κατηγορία σαν λεπρούς, τους καταδίωκε, τους παρέδιδε στην αστυνομική παραφροσύνη, τους έκλεινε σε ειδικά στρατόπεδα παραδίδοντας τους τελικά στον Χίτλερ και τον Μουσολίνι», (βλ. περιοδικό «Ενότητα», Βουκουρέστι, Νοέμβρης, 1958). Πράγματι η τύχη των Ελλήνων εθελοντών ήταν οδυνηρή για τη μεγάλη πλειοψηφία τους. Όσοι είχαν έρθει στην Ισπανία από την Αγγλία ή την Αμερική ξαναγύρισαν εκεί, ενώ οι υπόλοιποι δεν είχαν που να πάνε και έμειναν στην Ισπανία ταυτίζοντας την ύπαρξη τους με τη ζωή της Ισπανικής Δημοκρατίας. Έμειναν εκεί, πολέμησαν μέχρι την κατάρρευση της και τελικά πέρασαν στη Γαλλία, όπου τους κλείσανε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Εκεί υπήρχαν δύο οργανωμένες ομάδες. Η μια αποτελείτο από 18 άτομα που βρίσκονταν στην περιοχή των Κάτω Πυρηναίων. Υπεύθυνος της ομάδας ήταν ο Πέτρος Μαυρόπουλος από τον Πειραιά, που αργότερα πήρε μέρος στη γαλλική αντίσταση. Μαζί του ήταν ο Σάββας Σγουρός, Κώστας Μακρόπουλος και άλλοι. Η άλλη ομάδα, πιο πολυάριθμη, ήταν σε στρατόπεδο της περιοχής του Περπινιάν.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΑΖΟΣ
ΤΟΤΕ...
1983anemourion.blogspot.gr
ΤΟΤΕ...
1983anemourion.blogspot.gr
