Σοσιαλισμός, ελευθερία και αγορά

Παναγιώτης Μαυροειδής

http://aristeroblog.grΣυζητώντας  το βιβλίο του Terry Eagleton ‘’Γιατί ο Μαρξ είχε δίκιο’’, (Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ) (Μέρος 2)

‘’Μπορεί ο μαρξισμός να τα πηγαίνει πολύ καλά στη θεωρία. Ωστόσο, όπου εφαρμόστηκε, κατέ­ληξε στον τρόμο, την τυραννία και τις μαζικές δολοφονίες σε ασύλληπτη κλίμακα. Μπορεί ο μαρξισμός να φαίνεται καλή ιδέα σε εύπορους Δυτικούς ακαδημαϊκούς που έχουν την πολυτέ­λεια να εκλαμβάνουν ως δεδομένες την ελευθερία και τη δημοκρατία. Σε εκατομμύρια απλών αν­θρώπων έφερε πείνα, κακουχίες, βασανιστήρια, καταναγκαστική εργασία, διάλυση της οικονο­μίας κι ένα τερατωδώς καταπιεστικό κράτος. Όσοι εξακολουθούν, σε πείσμα όλων αυτών, να υποστηρίζουν τη θεωρία είτε είναι βραδύνοες είτε ανήθικοι είτε αυταπατώνται. Σοσιαλισμός σημαίνει έλλειψη ελευθερίας- επίσης σημαίνει έλλειψη υλικών αγαθών, αφού σε αυτήν οδηγεί αναγκαστικά η κατάργηση των αγορών.’’

Ίσως αρκεί το προκλητικό ύφος της συνηγορίας υπέρ του διαβόλου για να αναγνωρίσει κανείς τον Terry Eagleton, πίσω από αυτή την εισαγωγή στο δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου του, που παρουσιάζουμε σε αυτό το σημείωμα.

Γνωρίζουμε πως ερωτήματα αυτής της φύσης και έντασης, τα έχει πλήρως νομιμοποιήσει στη συνείδηση των απλών ανθρώπων, τόσο η προπαγάνδα και η ισχύς των νικητών, όσο και η αποτυχία των καθεστώτων της Ανατολικής Ευρώπης, μα και η ζωντανή δυσφήμηση της δήθεν κομμουνιστικής Κίνας.

Κοίτα ποιος μιλάει! Αναρωτιέται ο συγγραφέας και ευθύς αμέσως υπενθυμίζει πως ο καπιταλισμός, είναι προϊόν μιας αιματοβαμμένης ιστορικής διαδρομής, αναφερόμενος στη δουλοπαροικία, τις χριστιανικές σταυροφορίες, τις αποικιακές κατακτήσεις, γενικά την  πρωταρχική συσσώρευση.

‘’Ο  καπιταλισμός σφυρηλατήθηκε με αίμα και δάκρυα, μόνο που έχει επιβιώσει γι’ αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα, ώστε να λησμονήσει εν πολλοίς τη φρίκη του παρελθόντος του, κάτι που δεν ισχύει στην περίπτωση του σταλινισμού και του μαοϊσμού’’, παρατηρεί ο Eagleton.

Θα προσθέταμε, ότι ο σύγχρονος ολοκληρωτικός καπιταλισμός, έχει εξαντλήσει τη δυναμική του. Αναγκάζεται όλο και πιο συχνά και συστηματικά, να επανέρχεται στον αρχικό του χαρακτήρα, γεμάτος βία, αρπαγή και σφετερισμό.  Πετάει πλέον την προβιά του δήθεν ενάρετου βίου της ώριμης εποχής, δηλαδή της μετάβασης από  κερδοφόρα ανάπτυξη, σε επένδυση κερδών για μεγαλύτερα κέρδη κοκ και ξεπροβάλλει το πρόσωπο του πεινασμένου και αχόρταγου λύκου.

Με τα λόγια του Eagleton, ‘’τις δύο τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα, ο αριθμός των ανθρώπων που ζουν με λιγότερα από δύο δολάρια τη μέρα έχει αυξηθεί κατά εκατό περίπου εκατομμύρια. Σήμερα ένα στα τρία παιδιά στη Βρετανία ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, την ίδια στιγμή που οι τραπεζίτες κατσουφιάζουν αν τύχει και το ετήσιο μπόνους πέσει στο ένα ψωροεκατομμύριο λίρες’’.

Δεν μπορεί να παραγνωρίσει κανείς, σημειώνει ο συγγραφέας, πως ο καπιταλισμός μας έχει κληρονομήσει και σημαντικές καταχτήσεις, μόνο που αυτές είχαν και έχουν απίστευτα μεγάλο κόστος.

Καταχτήσεις με βαρύ κόστος μας άφησε όμως και ο λεγόμενος υπαρκτός καπιταλισμός, θα συμπληρώσει. Υπενθυμίζει ότι ‘’ Η Κίνα και η Σοβιετική Ένωση έσυραν τους πολίτες τους από την οικονομική καθυστέρηση στο σύγχρονο βιομηχανικό κόσμο (…) Η Σοβιετική Ένωση κατάφερε μαζί με τους δορυφόρους της να επιτύχει χαμηλό κόστος στέγασης, καυσίμων, μετακινήσεων και πολιτισμικών αγαθών, πλήρη απασχόληση και εντυπωσιακές κοινωνικές υπηρεσίες για τους μισούς πολίτες της Ευρώπης, καθώς και έναν ασύγκριτα μεγαλύτερο βαθμό ισότητας και (εν τέλει) υλικής ευημερίας που απολάμβανα προηγουμένως οι συγκεκριμένες χώρες’’.

Ο Eagleton, δεν ανήκει σε αυτούς που εκθειάζουν το παρελθόν στις χώρες της τέως ‘’σοσιαλιστική’’ς Ανατολής. Αντίθετα, είναι εξαιρετικά κριτικός, τονίζοντας μάλιστα πως ‘’ οι ζημιές του κομμουνισμού σχεδόν ισοφάρισαν τα οφέλη του’’.

Αλλά δεν στηρίζει αυτή του τη διαπίστωση σε επιφανειακές θεωρήσεις, ούτε πολύ περισσότερο την εντάσσει σε οποιαδήποτε απολογητική έναντι του καπιταλισμού.

Από τη μια επισημαίνει τις ευθύνες του υποκειμενικού πολιτικού παράγοντα, με επίθεση στον σταλινισμό, από την άλλη θυμίζει ότι οι μπολσεβίκοι εν πολλοίς αναγκάστηκαν να γλιστρήσουν σε αυταρχικές μεθόδους σε συνθήκες πολλαπλών ιμπεριαλιστικών εισβολών και εμφυλίου πολέμου που επίσης επιβλήθηκε από τον καπιταλιστικό κόσμο.

Μετά την πτώση του τείχους το 1989, σημειώνει ειρωνικά,  ‘’η ελευθερία και η δημοκρατία κατέφθασαν τελικά να σώσουν το σοβιετικό μπλοκ με μια οικονομική θεραπεία σοκ, η οποία αποτελεί ληστεία που διαπράττεται μέρα μεσημέρι με το ‘’σεις’’ και με το ‘’σας’’ και μεταφράζεται σε ιδιωτικοποιήσεις, ανεργία για δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπων, αλματώδη άνοδο της φτώχειας και της ανισότητας, κλείσιμο των δωρεάν παιδικών σταθμών, απώλεια των δικαιωμάτων των γυναικών και σχεδόν πλήρη αποσάθρωση των δικτύων κοινωνικής πρόνοιας…’’ 

Οι ουσιώδεις ωστόσο επισημάνσεις του συγγραφέα, αφορούν τα εγγενή όπως τα θεωρεί προβλήματα της οικοδόμησης του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ, με αφορμή τα οποία αναπτύσσει ευρύτερους προβληματισμούς.

‘’Ο ίδιος ο Μάρξ δεν θεώρησε ποτέ ότι ο σοσιαλισμός, μπορεί να οικοδομηθεί σε συνθήκες φτώχειας’’, επισημαίνει ο Eagleton, προσθέτοντας πως ‘’δεν μπορείς να αναδιοργανώσεις τον πλούτο προς όφελος όλων αν υπάρχει εξαιρετικά λίγος πλούτος προς αναδιοργάνωση. Δεν μπορείς να καταργήσεις τις κοινωνικές τάξεις υπό καθεστώς βιοτικών στερήσεων, αφού οι συγκρούσεις για ένα υλικό πλεόνασμα υπερβολικά ισχνό για να καλύψει τις ανάγκες όλων, απλά θα τις αναβιώνουν.’’

‘’Ούτε θεώρησαν ποτέ, συνεχίζει, οι μαρξιστές ότι θα ήταν δυνατόν να πραγματωθεί ο σοσιαλισμός σε μια μόνο χώρα’’. Η δεύτερη αυτή παρατήρηση του είναι φυσικά ουσιαστική. Δε στηρίζεται ωστόσο με εξίσου πειστικά επιχειρήματα, μιας και αναφέρεται μόνο στο πρόβλημα της ‘’εξειδικευμένης και καταμερισμένης σε διάφορες χώρες παραγωγής’’, που οδήγησε σε πρόβλημα ‘’πρόσβασης σε παγκόσμιους βιοτικούς πόρους έτσι ώστε να καλύψει ζωτικές ανάγκες’’, που μάλλον δεν ήταν καθοριστικό για την αχανή ΕΣΣΔ και πολύ περισσότερο για το σύνολο ‘’σοσιαλιστικό στρατόπεδο’’. Είναι ένα επιχείρημα που θα ίσχυε μάλλον  για την Κούβα, η οποία περιέργως (ή όχι;) έδειξε μεγαλύτερες αντοχές.

Σχολιάζοντας τις συνέπειες της στρατιωκοποίησης της εργασίας από τους μπολσεβίκους, στην προσπάθεια να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες, ο συγγραφέας σημειώνει εύστοχα:

‘’Το τρομακτικά ειρωνικό αποτέλεσμα είναι η υπονόμευση του πολιτικού εποικοδομήματος του σοσιαλισμού (λαϊκή δημοκρατία, γνήσια αυτοκυβέρνηση) ακριβώς με την προσπάθεια δημιουργίας της οικονομικής βάσης του. Κάτι ανάλογο με το να πας ως προσκεκλημένος σ' ένα πάρτι και ν' ανακα­λύψεις ότι πρέπει όχι μόνο να ψήσεις το κέικ και να παρασκευάσεις την μπίρα, αλλά και να σκάψεις τα θεμέλια του σπιτιού και να στρώσεις τις σανίδες του πατώματος. Δεν θα σου έμενε και πολύς χρόνος να διασκεδάσεις’’.

Ο Eagleton, μάλλον αναπαριστώντας την εικόνα που προσφέρουν οι γνώριμες και οικείες κοινωνίες της ανεπτυγμένης καπιταλιστικά δύσης, τονίζει ότι:

‘’Οι ιδεώδεις προδιαγραφές του σοσιαλισμού είναι: ειδικευμένος, μορφωμένος, πολιτικά καλλιεργημένος πληθυσμός, ακμαίοι δημόσιοι θεσμοί, εξελιγμένη τε­χνολογία, διαφωτισμένες φιλελεύθερες παραδόσεις και η έξη της δημοκρατίας. Είναι απίθανο να έχεις οτιδήποτε από αυτά αν δεν είσαι σε θέση να επι­σκευάσεις τους μελαγχολικά λιγοστούς αυτοκινητο­δρόμους σου ή δεν διαθέτεις καμία άλλη πρόνοια για την αρρώστια ή τη λιμοκτονία πέρα από ένα κατοικίδιο γουρούνι.’’

Συνεπώς, τζάμπα οι έφοδοι στον ουρανό των μπολσεβίκων και όλες οι άλλες σοσιαλιστικές απόπειρες στον 20^ο αιώνα;

Όχι, θα μας απαντήσει σχετικά, άλλωστε μπορεί ο σοσιαλισμός να είναι παγκόσμια υπόθεση, αλλά θα πρέπει να ξεκινήσει από κάποιες χώρες στην αρχή. Υπογραμμίζει ωστόσο, πως σε χώρες που δεν έχει  προηγηθεί ισχυρή καπιταλιστική ανάπτυξη και δεν υπάρχουν ανεπτυγμένα τα προηγούμενα στοιχεία, θα υπάρχει σαφής τάση για στρεβλή πορεία και ξεστράτισμα του σοσιαλισμού.

Είναι όμως ο σοσιαλισμός συνώνυμος με τις ελλείψεις βασικών αγαθών, λόγω της κατάργησης της αγοράς;

Οι επισημάνσεις του σε αυτό το ερώτημα, διατρέχουν ένα σύνολο προσεγγίσεων. Ορισμένες,   ξεκινούν από τις διάφορες εκδοχές του σοσιαλισμού της αγοράς. Άλλες, συνοψίζονται  στις προτάσεις για μια μεικτή σοσιαλιστική οικονομία: τα αγαθά ζωτικής σημασίας (τρόφιμα, υγεία, φάρμακα, παιδεία, συγκοινωνίες, ενέργεια, είδη πρώτης ανάγκης, οικονομικοί θεσμοί, ΜΜΕ κλπ), θα πρέπει να είναι σε δημόσιο έλεγχο, ενώ λιγότερο απαραίτητα (καταναλωτικά και πολυτελή) κοινωνικά αγαθά, μπορούν να διέπονται από τους νόμους της αγοράς. Τέλος, υπάρχουν και αυτές, που προσβλέπουν σε μια οικονομία που δε θα είναι ούτε κεντρικά σχεδιασμένη ούτε υπό το κράτος της αγοράς. Οι γενικές παράμετροι της οικονομίας, συμπεριλαμβανόμενων των αποφάσεων για τη συνολική κατανομή των πόρων, τους αναπτυξιακούς και επενδυτικούς ρυθμούς, την ενέργεια, τις συγκοινωνιακές και οικολογικές πολιτικές κτλ, θα καθορίζονται από αντιπροσωπευτικές συνελεύσεις σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο. Σε όλες τις περιπτώσεις απαιτείται η κατάργηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, των κοινωνικών τάξεων και της εκμετάλλευσης, η μεταφορά της οικονομικής δύναμης στα χέρια των παραγωγών και των καταναλωτών.

Πολλοί θεωρούν  το τελευταίο μοντέλο, υπερβολικά περίπλοκο για να εφαρμοστεί. Ωστόσο, τονίζει ο συγγραφέας, οφείλει κανείς να παραδεχτεί ότι η σύγχρονη τεχνολογία της πληροφορικής μπορεί να αναβαθμίσει τη λειτουργικότητα, ενός τέτοιου συστήματος. Ακόμη και ο πρώην αντιπρόεδρος της Protect& Gamble έχει αναγνωρίσει ότι η πληροφορική καθιστά εφικτή την αυτοδιοίκηση των εργαζομένων. Εξάλλου, ο Πατ Ντιβάιν, υπενθυμίζει ο Eagleton, μας λέει ότι πολύς χρόνος αφιερώνεται και σήμερα στην καπιταλιστική διοίκηση και οργάνωση. Δεν υπάρχει κανένας προφανής λόγος μια σοσιαλιστική διοίκηση και οργάνωση να απαιτεί περισσότερο χρόνο.

Αναγνωρίζοντας ωστόσο τις δυσκολίες του όλου εγχειρήματος, ο Eagleton δεν ξεχνά καλού κακού να ανασύρει με χιούμορ στη μνήμη του αναγνώστη, αυτό που κάποτε είπε ο Όσκαρ Ουάιλντ: ‘’Το πρόβλημα με το σοσιαλισμό, είναι ότι σου τρώει πολλά βράδια…’’

Μια παρουσίαση για το Πρώτο Κεφάλαιο του βιβλίου υπάρχει εδώ: ‘’Ξόφλησε λοιπόν ο μαρξισμός;’’