Για τα αυτοοργανωμένα σχολειά αμεσοδημοκρατίας. Του Νικόλα Κοσματόπουλου

enallaktikos.gr

Για τα αυτοοργανωμένα σχολειά αμεσοδημοκρατίας: Αντιπολιτικός νομαδισμός, αλληλέγγυα έρευνα, δημοκρατικός ανιμισμός

Νικόλας Κοσματόπουλος 

Η δική μου συνεισφορά βασίζεται από τη μια σε μια κινηματική πρακτική κι από την άλλη στην ακαδημαική εμπειρία μου ως πολιτικού ανθρωπολόγου, πανεπιστημιακού δάσκαλου κι ερευνητή των ειδικών της ειρήνευσης στην Μέση Ανατολή. Ας πω λοιπόν από την αρχή ότι προτείνω την ανάσταση των περίφημων πλατειών μέσα από την επανανοηματοδότηση τους ως μόνιμων δομών άμεσοδημοκρατικής δράσης αλλά και συλλογικής, οργανωμένης (αυτο)μάθησης κι (αυτο)μόρφωσης. Εν συντομία, προτείνω το συνδυασμό της οριζοντιότητας της πλατείας με την βαθύτητα ενός κοινωνικού πανεπιστημίου. Αυτά τα μαζικά κι αυτοοργανωμένα σχολειά αμεσοδημοκρατίας θα λειτουργούν τις μέρες κι ώρες που θα προκύψουν από την προτεινόμενη από άλλους (π.χ. Γιώργος Καλλής) μείωση του ωραρίου εργασίας. 

Η ιδέα μου για το «πρόγραμμα σπουδών» αυτών των σχολειών είναι οι ακόλουθοι τρείς άξονες: αντιπολιτικός νομαδισμός, αλληλέγγυα έρευνα και δημοκρατικός ανιμισμός. Οι άξονες αυτοί προκύπτουν μέσα από τρεις ανθρωπολογικές κριτικές στην σχέση δημοκρατίας και γνώσης, στην σχέση (πολιτικής) εξουσίας και (δυτικής) επιστήμης σήμερα. Θέση μου είναι ότι η τόσο η αστική όσο και μια σοσιαλιστική «δημοκρατία» προκύπτουν μέσα από αλλεπάλληλες περιφράξεις κι όχι απελευθερώσεις. Οι περιφράξεις γης και παραγωγικών μέσων ήταν μόνο η αρχή. Η σύγχρονη δημοκρατία περιέφραξε την πολιτική γνώση μέσα από την ανάδειξη ειδικών, την κοινωνική αλληλεγγύη και φροντίδα μέσα από την σύνδεσή της με τον εγκλεισμό, και την φύση μέσα από την αποθέωση κι απομόνωση του ανθρώπου. Πιστεύω λοιπόν ότι στο επίπεδο της κοινωνικής οργάνωσης, δημοκρατίας και πολιτικής ζωής, το πρόταγμα του φόρουμ, η «ευημερία χωρίς ανάπτυξη», μεταφράζεται σε μια δημοκρατία χωρίς περιφράξεις, χωρίς ειδικούς, χωρίς εγκλεισμούς αλλά και χωρίς ανθρωποκεντρισμούς. Πιο συγκεκριμένα: 

1. Αντιπολιτικός νομαδισμός - Για μια δημοκρατία χωρίς ειδικούς

Οι Ινδιάνοι Γκουαρανί πίστευαν ότι η απονομή μόνιμης πολιτικής εξουσίας σε κάποιους θα οδηγήσει αναγκαστικά στην σύσταση καταπιεστικών δομών για όλους, τις οποίες σήμερα εμείς ονομάζουμε κράτος. Για τους αυτόχθονες λαούς της Νότιου Αμερικής, η μόνη εγγύηση απέναντι στην απειλή ενός ανελεύθερου κράτους, ήταν μια ριζοσπαστική μορφή νομαδισμού, τόσο στο έδαφος, όσο και στην εξουσία. Αυτά ισχυρίζεται ο αναρχικός ανθρωπολόγος Πιερ Κλαστρ στο κλασικό του έργο «Η κοινωνία ενάντια στο κράτος».

Η αταξική ινδιάνικη κοινωνία, λοιπόν, μας διδάσκει ότι η υπεράσπιση της κοινωνίας απέναντι στην απολυταρχία του κράτους δεν περνάει μόνο μέσα από την κατάργηση της ταξικής κυριαρχίας, αλλά κυρίως μέσα από την κατάργηση της πολιτικής εξουσίας, η οποία ενυπάρχει στην δυνατότητα λίγων να ελέγχουν πολλούς μέσα από την περίφραξη και την κατοχή όχι τόσο των μέσων παραγωγής αλλά κυρίως των μέσων αναγωγής μέσα από τα οποία η κάθε ανθρώπινη ύπαρξη νοηματοδοτείται και γνωρίζει την θέση της μέσα στην κοινωνία. 

Ο αντιπολιτικός νομαδισμός έχει σκοπό την κατάργηση της πολιτικής ως σχέσης εξουσίας και την σταδιακή εξαφάνιση των ειδικών μέσα από την κοινωνικοποίηση της γνώσης σε όλους. Οι ειδικοί της πολιτικής θα εξαλειφτούν μόνο όταν γίνουμε όλοι κι όλες πολιτικοί - μέσα από την κοινωνικοποίηση της γνώσης που αφορά στην συλλογική μας ζωή και την εμπέδωση της νομαδικής αντίληψης στις βασικές παραμέτρους της. Νομαδισμός της σκέψης, της εργασίας και της γνώσης, αλλά και νομαδισμός στον αυτοπροσδιορισμό (και στην συχνή αυταρέσκειά) μας ως μονάδες μέσα σε μη νομαδικές ομάδες, όπως το έθνος, η τάξη, η θρησκεία, το φύλο. 

Οι ειδικοί της εθνικής ιστορίας, της δημοκρατικής διαδικασίας, της αναπτυγμένης οικονομίας παίζουν βασικό ρόλο στην καταπίεση του εγγενούς νομαδισμού μας, γιατί αυτοί μας λένε πού ανήκουμε και τι πρέπει να θέλουμε. 

Απέναντι σε αυτά, αντιπολιτικός νομαδισμός σημαίνει οργάνωση μαζικών δομών αυτομάθησης που να περιλαμβάνουν την διδασκαλία της ανθρωπολογίας του πλανήτη κι όχι της εθνικής ιστορίας; διάδοση της πολιτικής ανθρωπολογίας και ειδικά των γνώσεων πάνω σε μορφές πολιτικής οργάνωσης της ανθρωπότητας που έχουν καταδικαστεί από έναν ευρωκεντρικό διαφωτισμό ως προμοντερνικές; το πιο σημαντικό όμως είναι η συστηματική και συλλογική αυτομόρφωση πάνω σε βασικά προβλήματα της κοινής μας ζωής με στόχο την ριζική αμφισβήτηση της «οικονομίας» αλλά και της «πολιτικής» ως αυθύπαρκτα και αυτόνομα πεδία ειδικών και εμπειρογνωμώνων. Σε μια τέτοια λογική λοιπόν, προτείνω την άμεση μονιμοποίηση του παρόντος φόρουμ στο διηνεκές ως διαρκές συνέδριο ενάντια στους ειδικούς της ανάπτυξης! 

  

2. Αλληλλέγυα έρευνα – Για μια δημοκρατία χωρίς εγκλεισμούς

Στην ισπανική κωμωδία επιστημονικής φαντασίας Accion Mutante, του σκηνοθέτη ντε λα Ιγκλεσια και παραγωγού μεταξύ άλλων Πέδρο Αλμοδόβαρ, μια συμμορία αναπήρων και “μη κανονικών” διεξάγει ένα λυσσαλέο αντάρτικο εναντίων των καλοφτιαγμένων, όμορφων και πλούσιων της γης. Στην διάρκεια της ταινίας οι μη κανονικοί γίνονται όλο και πιο ...κανονικοί σφάζοντας, ανατινάζοντας και κατακρεουργώντας αθώους στο διάβα τους. Η αποθέωση της κανονικοποίησής τους συντελείται όταν ο τελευταίος επιζών της συμμορίας αποχωρίζεται τον ήδη νεκρό σιαμαίο αδερφό του με μια μίνι πυρηνική βόμβα και το σκάει με την όμορφη κόρη ενός δισεκατομμυριούχου. Στην ίδια λογική ίσως, η ανθρωπολογία της θρησκείας μας λέει ότι για πολλούς λαούς της Ανατολής και της Ιθαγενούς Αμερικής η μορφή του σαμάνου, του τρελού, του “μη κανονικού” ήταν ιερή κι ανέγγιχτη όχι μόνο γιατί γεφύρωνε τον φυσικό κόσμο με τον μεταφυσικό αλλά και γιατί αποτελούσε βασική έμπνευση αντίστασης κι ιστορικής μνήμης απέναντι στην καταστροφική μηχανή της αποικιοκρατίας.

Από την άλλη, η κριτική μελέτη των σύγχρονων μορφών εγκλεισμού έχει δείξει ότι η έννοια του σύγχρονου πληθυσμού - του «δήμου» της δημοκρατίας - βασίζεται στην διάκριση ελεύθερου κι έγκλειστου πολίτη, υγειούς κι υπολειμματικού ανθρώπου, κοινωνικής κανονικότητας και κοινωνικής παθογένειας. Η διάκριση αυτή είναι βασική για την λειτουργία της σύγχρονης δημοκρατίας όχι μονάχα γιατί οδηγεί στην περίφραξη, στον εγκλεισμό και την επιτήρηση δηλαδή μεγάλων πληθυσμιακών ομάδων, όπως μετανάστες και Ρομά, ψυχικά και σωματικά άρρωστοι, ποινικοί και πολιτικοί κρατούμενοι, οροθετικοί, ανάπηροι κι ανήλικοι, αλλά κυρίως γιατί πάνω στα σώματά τους παράγεται η επιστημονική «αλήθεια» που ορίζει τον κανονικό πολίτη και τα όρια της κανονικής δημοκρατίας.

Απέναντι στον εγκλεισμό των μη κανονικών και την παραγωγή της επιστημονικής αλήθειας για τους κανονικούς, μια πρώτη απάντηση μπορεί να είναι η αλληλλέγυα έρευνα, η άμεση σύνδεση δηλαδή της συλλογικής φροντίδας για τους μη κανονικούς με αντιιεραρχικούς, ανοικτούς και δημοκρατικούς τρόπους να έρθουμε όλοι μας σε επαφή και να γνωρίσουμε την δική τους «αλήθεια», τις απόψεις, ανάγκες κι αντιρρήσεις τους απέναντι στον εγκλεισμό. Κάτι τέτοιο προυποθέτει την αποσύνδεση της επιστημονικής έρευνας από την παθογένεια και την ταύτισή της με την συλλογική φροντίδα! Σημαίνει την αποευγονοποίηση της σύγχρονης επιστήμης και την ερευνητική αποδοχή της μη κανονικότητας ως βάση πλουραλισμού αλλά κι επιβίωσης του ανθρώπου μέσα σε ένα μη κανονικό, χαοτικό και άρα ανθεκτικό σύμπαν. Σημαίνει την κατάργηση των κοινωνικών λειτουργών και των «ψυχο-ειδικών», την διάδοση των κοινωνικών δομών αλληλλεγύης με την μετατροπή του κάθε ενός, κάθε μιας τόσο σε ερασιτέχνη ερευνητή της κοινωνικής κανονικότητας και σε συστηματικό αρωγό των κοινωνικά μη κανονικών. Αυτή είναι μια επιλογή εκπορευόμενη όχι από οίκτο και συμπόνοια, αλλά από ισότιμη αλληλλεγύη και ίσως από την υπόσχεση μιας ακόμα πιο βαθιάς κατανόησης της ανθρώπινης υπόστασης, από την υπόσχεση δηλαδή μιας ακόμα πιο ελεύθερης ζωής. 

     

3. Δημοκρατικός ανιμισμός – Για μια δημοκρατία χωρίς ανθρωποκεντρισμό

Το 1550 οι κονκισταδόρες είχαν ήδη υποτάξει τους Ινδιάνους στην Καραιβική κι έτσι η πασίγνωστη φιλοσοφική/θεολογική κόντρα στην αυλή του Ισπανού βασιλιά στο Βαγιαδολίδ αφορούσε στο αν οι Ινδιάνοι έχουν ανθρώπινη ψυχή κι άρα μπορούν να προσηλυτιστούν ή όχι και να σφαγιαστούν. Τι έλεγαν όμως οι Ινδιάνοι για όλα αυτά? Ο βραζιλιάνος ανθρωπολόγος Βιβέριο ντε Σάντος γράφει ότι αφού για αυτούς όλα τα όντα της φύσης έχουν ψυχή, η βασική τους απορία σε σχέση με τους κατακτητές ήταν τι είδους σώμα έχουν! Για αυτό το λόγο επιδίδονταν σε μαζικούς πνιγμούς Ισπανών για να δούν αν το σώμα τους επιπλέει. Η δομική ανθρωπολογία ισχυρίζεται λοιπόν ότι η Ινδιάνικη σκέψη θεωρούσε την φύση ενιαία και είχε μια ενιαία μέθοδο κι αντίληψη για να την προσεγγίσει. 

Από την άλλη, η φιλοσοφική διδασκαλία κι η επιστημονική πρακτική του δυτικού διαφωτισμού ανύψωσε τον άνθρωπο στο βάθρο του Θεού επί της γής με αποτέλεσμα να διαρρυχθεί η σχέση υπαρξιακής αλληλοεξάρτησης και ηθικής ισορροπίας με τα υπόλοιπα όντα του πλανήτη και με την ίδια την Φύση. Τι σχέση έχει αυτό με την δημοκρατία όμως? Απόλυτη και καθοριστική, σύμφωνα με την ανθρωπολογία της επιστήμης, γιατί σήμερα όλα τα μεγάλα δημοκρατικά διλήμματα αποτελούν πολύπλοκα μίγματα επιστημονικών και πολιτικών προβλημάτων. Κάθε μέρα προκύπτουν και νέοι φυσικοπολιτικοί παράγοντες, που δεν είναι ανθρώπινοι αλλά που έχουν συχνά αυτόνομη επίδραση στην ανθρώπινη εξέλιξη, όπως οι μέλισσες κι οι πάγοι της Αρκτικής, αλλά και τα φυτοφάρμακα, τα μεταλλαγμένα, τα βλαστικά κύτταρα.  

Σε αυτό το σημείο υπάρχει μια ενδιαφέρουσα σύγκλιση απόψεων μεταξύ ... Ινδιάνων κι επιστημόνων, ότι δηλαδή τα όντα της φύσης έχουν ψυχή και λόγο. Αρα θα πρέπει να έχουν και ...ψήφο, θα πρόσθετε κανείς. Και οι δύο φαίνεται να συμφωνούν ότι η Γη είναι ο κοινός μας πολιτικός πολιτισμός κι όχι η Αγορά της Αθήνας, σύντροφε Καστοριάδη. Κι ότι η διάκριση φύσης και πολιτισμού – nature vs. culture - είναι μια καταστροφική δυτική επινόηση, όπως επίσης και η απίστευτα αλλαζονική έκφραση «το φυσικό μας περιβάλλον». Ένας δημοκρατικός ανιμισμός λοιπόν θα αποτελούσε αληθινή εκβάθυνση της δημοκρατίας ακυρώνοντας την διάκριση αυτή και αποκαθιστώντας την φύση όχι απλά ως καταφύγιο σε καιρούς κρίσης ή ως πολιτική στάση στα πλαίσια της δυτικής οικολογίας, αλλά ως προνομιακό πεδίο μιας νέας δημοκρατικής διαπαιδαγώγησης, του οποίου το σύνταγμα και οι νόμοι θα γραφτούν με βάση την ενεργειακή δικαιοσύνη του πλανήτη και στου οποίου τα ανιμιστικά κοινοβούλια θα έχουν εξέχουσα θέση οι μέλισσες, τα δελφίνια και τα «ακραία καιρικά φαινόμενα», για παράδειγμα. Αυτόν τον καιρό, τα κινήματα (π.χ. των ιθαγενών) της Λατινικής Αμερικής κινούνται προς την θεώρηση και πραγμάτωση μιας γεωκεντρικής, θα έλεγα ανιμιστικής, δημοκρατίας με μόνο ηθικό-πολιτικό άξονα την κοινή μας γη και φιλοσοφικό ορίζοντα την κοινή «καλή ζωή» (bien vivir) όλων των πλασμάτων πάνω της. 

Αντί επιλόγου μια διευκρίνιση. Η ανιμιστική δημοκρατία, η δημοκρατία της γης, το buen vivir δεν είναι οικολογικά συνθήματα, εκπορευόμενα από μια χιλιαστική (και απόλυτα νεωτερική) θέση για τις επερχόμενες καταστροφές που θα υποστούμε αν το αγνοήσουμε, αλλά ούτε από μια ρομαντική επιστροφή στην φύση, βασισμένη στην άλλη όψη του δυτικού νεωτερισμού, την μονολιθική απέχθεια απέναντι στην πόλη και την τεχνολογία. Η ανιμιστική δημοκρατία είναι συλλογικές μορφές αυτομόρφωσης ανοικτές σε έναν παγκόσμιο διάλογο με βάση και στόχο όχι την πρωτοκαθεδρία της δυτικής επιστήμης, ούτε την μοναδικότητα του ιδιαίτερου χωριού μας. Πρόταγμα και πρόκληση είναι μια αντιπολιτικά νομαδική, ερευνητικά αλληλλέγυα, δημοκρατικά ανιμιστική και άρα αληθινά παγκόσμια - αλλά και χαοτική - αλήθεια.   

Κείμενο εισήγησης στο φόρουμ "Ευημερία χωρίς Ανάπτυξη"