Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος 1936-1939

Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος 1936-1939

«Αν υπάρχει στην Ισπανία ένα δένδρο βαμμένο με αίμαείναι το δένδρο της Λευτεριάς.
Αν υπάρχει στην Ισπανία ένα στόμα που μιλάει
Μιλάει για τη Λευτεριά».
Πωλ Ελυάρ
«Στις 18 του Ιούλη του 1936, η Ισπανία ξύπνησε αλαφιασμένη. Οι πρώτες κανονιές της εξέγερσης ακούστηκαν στο Μαρόκο. Ο αντίλαλος των πυροβολισμών απλώθηκε τρομακτικός σ' όλη την Ισπανία. Από στόμα σε στόμα, από σπίτι σε σπίτι, από δρόμο σε δρόμο δινόταν ο συναγερμός: "Οι στρατιωτικές δυνάμεις που βρίσκονται στο Μαρόκο ξεσηκώθηκαν ενάντια στη δημοκρατία". Οι συγκεχυμένες αλλά τρομερές πληροφορίες που έφταναν από διάφορες πηγές στο λαό, έκαναν δεκάδες χιλιάδες πολίτες να κατεβαίνουν στους δρόμους, στις πόλεις και στα χωριά με πατριωτική ανησυχία να μάθουν την αλήθεια, να δείξουν ότι ήταν πρόθυμοι να υποστηρίξουν την κυβέρνηση για την υπεράσπιση της δημοκρατίας»¹.
Οι γραμμές αυτές, παρμένες από τα απομνημονεύματα της κορυφαίας Ισπανίδας κομμουνίστριας Ντολόρες Ιμπαρούρι, της θρυλικής Πασιονάρια, περιγράφουν τις πρώτες στιγμές του ισπανικού εμφυλίου πολέμου. Ηταν τότε που μια ομάδα φασιστών αξιωματικών, που βρισκόταν στο Ισπανικό Μαρόκο, στασίασε, δίνοντας το σύνθημα της στρατιωτικής εξέγερσης εναντίον της δημοκρατικής κυβέρνησης της χώρας. Πολύ γρήγορα η εξέγερση απλώθηκε σ' ολόκληρη την Ισπανία - πράγμα που σημαίνει πως ήταν καλά οργανωμένη - και κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις θα μπορούσε εύκολα να επικρατήσει ή να καταπνιγεί στο ξεκίνημά της. Γράφει σχετικά ο Βρετανός ιστορικός Χιου Τόμας²: «Εάν η εξέγερση είχε γίνει ταυτόχρονα σε όλες τις επαρχίες της Ισπανίας στις 18 Ιουλίου πολύ πιθανόν να είχε θριαμβεύσει παντού, όπως είχε αρχικά προβλεφτεί. Εάν όμως η φιλελεύθερη κυβέρνηση του Κασάρες Κιρόχα είχε μοιράσει όπλα, και είχε διατάξει τους κυβερνητικούς επιτρόπους να κάνουν το ίδιο, χρησιμοποιώντας με αυτόν τον τρόπο την εργατική τάξη για την υπεράσπιση της Δημοκρατίας με την πρώτη ευκαιρία, πολύ πιθανόν η εξέγερση να είχε συντριβεί». Τελικά τα πράγματα ακολούθησαν ένα δικό τους πιο πρωτότυπο δρόμο μακριά από κάθε είδους «εάν». Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος, η ανώτερη μορφή ταξικής πάλης, δεν είχε σύντομη χρονική διάρκεια. Από το καλοκαίρι του '36 ως την άνοιξη του '39 δόθηκε ένας τιτάνιος αγώνας με διεθνείς προεκτάσεις και επιπτώσεις όπου πρωταγωνίστησαν, από τη μια η πρωτοπορία της επανάστασης, δηλαδή το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα και φυσικά από την άλλη η εμπροσθοφυλακή της ιμπεριαλιστικής αντεπανάστασης, δηλαδή τα φασιστικά καθεστώτα.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή κι ας εξετάσουμε όσο πιο συνοπτικά και περιεκτικά γίνεται τις συνθήκες μέσα από τις οποίες γεννήθηκε ο εμφύλιος πόλεμος.

Η πορεία προς τον εμφύλιο πόλεμο

Η δεκαετία του '30 στο ξεκίνημά της έφερε σημαντικές αλλαγές στη ζωή του ισπανικού λαού. Η παγκόσμια καπιταλιστική κρίση όξυνε στο έπακρο την οικονομική και πολιτική κρίση στη χώρα, δημιουργώντας τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την εμφάνιση επαναστατικής κατάστασης. Η αστικοδημοκρατική επανάσταση ήταν ζήτημα χρόνου.
Σε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο διαμορφώθηκαν δύο αντίπαλα στρατόπεδα, το δημοκρατικό και το μοναρχικό, η σύγκρουση των οποίων οδήγησε σε μια σημαντική πολιτική ήττα του δεύτερου, δηλαδή στη φυγή του βασιλιά Αλφόνσου στις 14 Απριλίου του 1931 και στην ανακήρυξη της Δημοκρατίας. Ομως, παρά τη σημαντική αυτή εξέλιξη, την ανακήρυξη, δηλαδή, της Δημοκρατίας, η αστικοδημοκρατική επανάσταση δεν προχώρησε σε περισσότερο βάθος και φυσικά δεν έφερε τα ποθητά για το λαό αποτελέσματα. Η εξουσία βρέθηκε στα χέρια της αστικής τάξης και των φιλελεύθερων τσιφλικάδων, που ούτε ήθελαν μα ούτε και επιχείρησαν έναν εκδημοκρατισμό σε βάθος. Αλυτο έμεινε επίσης το αγροτικό ζήτημα, το πρόβλημα των εθνοτήτων, αλλά και κορυφαία προβλήματα της εργατικής τάξης, όπως το θέμα της θεσμοθέτησης του οκταώρου, της κοινωνικής ασφάλισης κ.ο.κ.

Η κατάσταση αυτή όξυνε ακόμη περισσότερο την ταξική πάλη, δεδομένου ότι οι λαϊκές μάζες με τις πολιτικές τους οργανώσεις πίεζαν για ανάπτυξη και βάθεμα της επανάστασης, ενώ η αντίδραση προσπαθούσε να διατηρήσει τα πράγματα ως είχαν.Προς στιγμήν, το 1933 η αντίδραση φάνηκε να νικάει. Η οικονομική ολιγαρχία, οι τσιφλικάδες, η εκκλησία και η στρατιωτική γραφειοκρατία κατάφεραν να δημιουργήσουν ενιαία οργάνωση, τη CEDA (Confederation Espanola de Derechas Autonomas - Ισπανική Συνομοσπονδία για τα Δικαιώματα Αυτονομίας) και να κερδίσουν τις εκλογές, με αποτέλεσμα να σχηματιστεί η φιλοφασιστική κυβέρνηση του Λερούς. Αλλά και αυτή η εξέλιξη δεν ήταν δυνατό να ανακόψει το λαϊκό κίνημα. Αντίθετα δυνάμωσε τους λαϊκούς αγώνες κι έθεσε επί τάπητος την ανάγκη της δημιουργίας ενός Λαϊκού Μετώπου εναντίον του φασισμού και της αντίδρασης.
Το Λαϊκό Μέτωπο έγινε πραγματικότητα το Γενάρη του 1936, όταν υπογράφηκε η συμφωνία για τη συγκρότησή του από το Κομμουνιστικό και το Σοσιαλιστικό Κόμμα, την Κομμουνιστική και Σοσιαλιστική Ενωση Νεολαίας, τη Δημοκρατική Αριστερά, τη Δημοκρατική Ενωση, την Καταλωνική Αριστερά, τη Γενική Ενωση Εργαζομένων και άλλα αριστερά κόμματα.
Πολύ σύντομα, στις εκλογές της 16ης του Φλεβάρη 1936, το Λαϊκό Μέτωπο αναδείχτηκε πλειοψηφία στο λαό, κερδίζοντας 268 έδρες έναντι 205 που κέρδισαν τα δεξιά και κεντρώα κόμματα. Ετσι, κυβέρνηση για λογαριασμό του μετώπου σχημάτισαν το κόμμα της Δημοκρατικής Αριστεράς και το κόμμα της Δημοκρατικής Ενωσης, που συμμετείχαν στη σύνθεσή του. Πρωθυπουργός στην αρχή έγινε ο Αθάνια (της Δημοκρατικής Αριστεράς), αλλά όταν εκλέχτηκε Πρόεδρος της Δημοκρατίας, στη θέση του πρωθυπουργού τον αντικατέστησε ο Κασάρες Κιρόγκα.
Η κυβέρνηση του Μετώπου πήρε μια σειρά προοδευτικά - δημοκρατικά μέτρα, προώθησε τον εκδημοκρατισμό της κοινωνικής και πολιτικής ζωής της χώρας και ανακούφισε τις λαϊκές μάζες. Ομως δεν πήρε κανένα μέτρο εναντίον των αντιδραστικών δυνάμεων και δεν επιχείρησε να ξεριζώσει το φασισμό από τον κρατικό μηχανισμό και το στρατό. Ετσι δεν άργησε να δει τα δόντια του³ . Λίγους μήνες μετά το θρίαμβο των εκλογών, το Λαϊκό Μέτωπο και ο εργαζόμενος λαός της Ισπανίας θα βρίσκονταν αντιμέτωποι μ' ολόκληρη την ισπανική και παγκόσμια αντίδραση, μ' ένα στρατιωτικό πραξικόπημα, στην ηγεσία του οποίου βρισκόταν η «καμαρίλα των "Αφρικανών" στρατηγών», όπως χαρακτηριστικά σημειώνει η Πασιονάρια⁴, ενώ αρχηγός του αναδείχτηκε ο στρατηγός Φράνκο.

Η διεθνής διάσταση του ισπανικού εμφυλίου

Ευθύς μόλις ξέσπασε ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος πήρε διεθνείς διαστάσεις, πράγμα που δεν ήταν καθόλου παράξενο, αφού χωρίς την ξένη στήριξη και ενίσχυση είναι συζητήσιμο αν θα εκδηλωνόταν το φασιστικό - στρατιωτικό κίνημα εναντίον της δημοκρατικής κυβέρνησης του Λαϊκού Μετώπου. Σε κάθε πάντως περίπτωση, χωρίς την ενεργό υποστήριξη της φασιστικής Ιταλίας και της ναζιστικής Γερμανίας, το κίνημα αυτό δε θα είχε την παραμικρή ελπίδα να νικήσει.
Η βοήθεια σε έμψυχο υλικό και οικονομικά μέσα, που πρόσφεραν η Γερμανία και η Ιταλία στους Ισπανούς φασίστες κινηματίες, υπήρξε τεράστια. Κατά τη διάρκεια του πολέμου και οι δύο αυτές χώρες δώσανε στο στρατό του Φράνκο 1.650 αεροπλάνα, 1.150 τανκς και τεθωρακισμένα, 2.630 κανόνια, 8.800 βαριά κι ελαφριά πολυβόλα, 1.430 όλμους, πάνω από μισό εκατομμύριο ντουφέκια, τεράστιες ποσότητες πυρομαχικών⁵. Επίσης στο πλευρό των κινηματιών μάχονταν 150 χιλιάδες Ιταλοί και 50 χιλιάδες Γερμανοί στρατιώτες, αξιωματικοί και τεχνικοί σύμβουλοι. Τέλος σημαντική ήταν η έμμεση βοήθεια που δόθηκε στο ισπανικό φασιστικό κίνημα από τα καθεστώτα του Χίτλερ και του Μουσολίνι, αφού οι ναυτικές τους δυνάμεις περιπολούσαν στους θαλάσσιους χώρους και είχαν ουσιαστικά αποκλείσει τις ισπανικές ακτές, για να μην μπορεί η Δημοκρατική Ισπανία να παίρνει βοήθεια από το εξωτερικό⁶.
Τον Φράνκο βοήθησαν με τον τρόπο τους και οι υπόλοιπες ισχυρές ιμπεριαλιστικές χώρες, δηλαδή η Αγγλία, η Γαλλία και φυσικά οι Ηνωμένες Πολιτείες, υιοθετώντας την υποκριτική πολιτική της «μη επέμβασης». Στην πράξη, αυτή η πολιτική στερούσε τη δυνατότητα της Δημοκρατικής Ισπανίας να εφοδιάζεται με ό,τι της ήταν απαραίτητο από το εξωτερικό, ενώ αντίθετα αυτό δεν ίσχυε για τους κινηματίες, αφού κανένα μέτρο δε λαμβανόταν ώστε να εμποδιστεί ο εφοδιασμός τους από τον ιταλικό και γερμανικό φασισμό. Ετσι η μόνη δύναμη που στήριξε την Ισπανική Δημοκρατία ήταν το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα, με τη Σοβιετική Ενωση επικεφαλής, αλλά και προοδευτικοί άνθρωποι, που από κάθε γωνία της Γης έκαναν ό,τι περνούσε από το χέρι τους για να μη νικήσει σ' αυτή τη χώρα ο φασισμός.
Η ΕΣΣΔ ήταν ο κύριος προμηθευτής όπλων της Δημοκρατικής Ισπανίας και αναμφίβολα, από την ίδια της τη φύση και διεθνή δραστηριότητα, ο εμπνευστής όλης της διεθνιστικής βοήθειας που έφτασε στον ισπανικό λαό από κάθε γωνιά της Γης σ' όλη τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Συνεχής υπήρξε η κίνηση των σοβιετικών πλοίων με όπλα, τρόφιμα, φάρμακα, ιματισμό προς τις ακτές της Ισπανίας και αναντικατάστατη αποδείχτηκε η παρουσία Σοβιετικών στρατιωτικών ειδικών και αξιωματικών στον ισπανικό δημοκρατικό στρατό. Μοναδική, όμως, υπήρξε και η βοήθεια των κομμουνιστών και προοδευτικών κάθε χώρας, που με τη δράση τους και τους αγώνες τους δημιούργησαν ένα τεράστιο κίνημα αλληλεγγύης στον ισπανικό δημοκρατικό λαό. Τέλος ανεπανάληπτη ήταν η προσφορά των διεθνών ταξιαρχιών. Τριάντα πέντε χιλιάδες ξένοι εθελοντές έφτασαν στην Ισπανία από τα πέρατα της Γης, συγκρότησαν ταξιαρχίες και αγωνίστηκαν με το όπλο στο χέρι, αποφασισμένοι να δώσουν και τη ζωή τους για την υπεράσπιση των κατακτήσεων του ισπανικού λαού. Ανάμεσα τους, στην πρώτη γραμμή, αγωνίστηκαν οι κομμουνιστές, με ηγέτη τον αντιπρόσωπο της Κομμουνιστικής Διεθνούς για την Ισπανία Παλμίρο Τολιάτι (Ερκολι)⁷.

Οι Ελληνες διεθνιστές στον ισπανικό εμφύλιο

Οταν ξέσπασε ο ισπανικός εμφύλιος, η Ελλάδα βρισκόταν μια ανάσα από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Παρ' όλα αυτά με πρωταγωνιστή το ΚΚΕ, οργανώθηκε αμέσως κίνημα αλληλεγγύης στον ισπανικό λαό. Ο «Ριζοσπάστης» από την πρώτη στιγμή έστειλε ανταποκριτή στην Ισπανία⁸ και το Κόμμα συγκρότησε ειδική επιτροπή βοήθειας για την Ισπανία, η οποία, αν και παράνομη, λειτουργούσε και μετά την επιβολή της Μεταξικής δικτατορίας⁹. Η σημαντικότερη βέβαια ελληνική προσφορά στον αγωνιζόμενο ισπανικό λαό είναι η αποστολή Ελλήνων εθελοντών, που αγωνίστηκαν από τις τάξεις των διεθνών ταξιαρχιών ενάντια στο φασισμό. Συνολικά υπολογίζεται ότι στις διεθνείς ταξιαρχίες συμμετείχαν περίπου 500 Ελληνες εθελοντές¹⁰ που έφτασαν στην Ισπανία από την Ελλάδα, τα Δωδεκάνησα, την Κύπρο, την Αφρική, την Αγγλία, τη Γαλλία, τις Ηνωμένες Πολιτείες, την ΕΣΣΔ κι απ' αλλού. Ανάμεσά τους κορυφαίοι κομμουνιστές όπως ο Δ. Σακαρέλλος, μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ και εκπρόσωπός του στην Κομμουνιστική Διεθνή, ο Ν. Βαβούδης, στέλεχος του Κόμματος και γραμματέας του «Ενωτικού Εργατικού Κέντρου Πειραιά», ο Ν. Καραγιάννης, στέλεχος στην Ομοσπονδία Ελλήνων Ναυτεργατών, ο Αναγνώστης Δεληγιάννης, στέλεχος του Κόμματος και γραμματέας της Καπνεργατικής Ομοσπονδίας Ελλάδος, ο Γιάννης Παντελιάς, μέλος του Γραφείου της ΕΠ της ΚΟΑ κ. α. Στους εθελοντές πρέπει επίσης να αναφέρουμε και τον Εζεκία Παπαϊωάννου, κατοπινό ΓΓ της ΚΕ του ΑΚΕΛ, αλλά και τον μετέπειτα μαρτυρικό δημοσιογράφο του «Ριζοσπάστη» Κώστα Βιδάλη¹¹.
Ο ισπανικός εμφύλιος έληξε την άνοιξη του '39, με ήττα του δημοκρατικού στρατοπέδου. Από εκεί και μετά πέρασε στην ιστορία σαν το μεγαλύτερο γεγονός, πριν ξεσπάσει ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος. Πολλοί ισχυρίζονται πως υπήρξε ο προθάλαμος, η γενική δοκιμή, η πρόβα τζενεράλε του Παγκοσμίου Πολέμου και πιθανόν να έχουν δίκιο. Εκείνο όμως που χρειάζεται να κρατήσουμε από τον εμφύλιο πόλεμο της Ισπανίας είναι το ανεπανάληπτο μάθημα του προλεταριακού διεθνισμού που ξεπηδάει από κάθε σελίδα του ως απάντηση στην κοσμοπολίτικη δράση του κεφαλαίου και της διεθνούς ιμπεριαλιστικής αντίδρασης. Από ένα τέτοιο μάθημα πάντοτε κερδίζει κανείς, όσες φορές κι αν το διδαχτεί.
1. Πασιονάρια «Απομνημονεύματα - ο εμφύλιος πόλεμος», εκδόσεις Ανθολογία, τόμος β`, σελ. 12.
2. Χιου Τόμας: «Ιστορία του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου», εκδόσεις Τολίδη, τόμος Α`, σελ. 231-232.
3. Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ: «Παγκόσμια Ιστορία», εκδόσεις Μέλισσα, τόμος Θ1-Θ2, σελ. 463-466.
4. Πασιονάρια, στο ίδιο, σελ. 19.
5. Μήτσου Παλαιολογόπουλου: «Ελληνες αντιφασίστες εθελοντές στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο», Αθήνα 1979, σελ. 13.
6. Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ, στο ίδιο, σελ. 474-475.
7. Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ, στο ίδιο, σελ. 477-478.
8. Βλέπε «Ριζοσπάστης» 25/7/1936.
9. Μήτσου Παλαιολογόπουλου, στο ίδιο, σελ. 23.
10. «No Pasaran - Δε θα περάσουν», εκδόσεις Γλάρος, σελ. 8.
11. Μήτσου Παλαιολογόπουλου, στο ίδιο, σελ. 28-31. Οι Ελληνες κομμουνιστές είχαν συγκροτήσει λόχο με την ονομασία «Νίκος Ζαχαριάδης», προς τιμήν του φυλακισμένου τότε ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ.www.rizospastis.gr