"Ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος, και παντού είναι αλυσοδεμένος": η πασίγνωστη αυτή φράση, που εγκαινιάζει το Κοινωνικό Συμβόλαιο του Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, αξίζει κάποιας προσεκτικότερης ανάλυσης από ότι συνήθως της δίνεται όταν αναπαράγεται. Πρόκειται, κατ' αρχάς, για μια φράση της οποίας ο αξέχαστος χαρακτήρας χρωστά πολλά --σχεδόν τα πάντα-- στην κατασκευή ενός σκανδαλώδους οξύμωρου που την τέμνει στη μέση: ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος και (και όχι αλλά) είναι παντού αλυσοδεμένος· η ελευθερία είναι ταυτόχρονα το φυσικό δεδομένο της ανθρώπινης ύπαρξης και αυτό που έχει διαστροφικά καταστεί οικουμενικά αδύνατο για αυτή. Αυτή η αφόρητη αντίφαση ανάμεσα στη φύση και την πραγματικότητα συνιστά τη βάση της απαίτησης για μια εκ βάθρων αναπροσαρμογή της πραγματικότητας στα (υποτιθέμενα) δεδομένα της φύσης.
Η υπερβολική ταύτιση με τις φυσιοκρατικές αντιλήψεις του Ρουσσώ παρεμποδίζει όμως την συνειδητοποίηση, θεμελιώδους σημασίας όταν διαβάζουμε τη φράση, του γεγονότος ότι η φράση αυτή δεν διατυπώνει στην πραγματικότητα ένα οξύμωρο. Και δεν το κάνει γιατί τα δυο της κομμάτια, τα οποία ο Ρουσσώ συνδέει ενσυνείδητα με ένα σκανδαλώδες "και", δεν αποτελούν εκφράσεις της ίδιας τάξης λόγου. Και εξηγούμαστε: το ότι ο "άνθρωπος" είναι "παντού αλυσοδεμένος" αποτελεί, είτε εκφράζει με ακρίβεια την αντικειμενική πραγματικότητα στην εποχή του Ρουσσώ είτε όχι, μια εμπειρικού χαρακτήρα διαπίστωση. Με άλλα λόγια, πρέπει να διαβαστεί ως μια πρόταση που αντλεί την νομιμότητά της από τον χώρο της εμπειρικής παρατήρησης, που επικαλείται αυτόν τον χώρο ως θεμέλιό της. Το ότι "ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος", από την άλλη πλευρά, δεν μπορεί να ανήκει στην τάξη των εμπειρικών παρατηρήσεων· ανήκει μάλλον στην τάξη των αξιωματικών βεβαιοτήτων, των οικουμενικών αληθειών, για τις οποίες δεν νοείται ότι χρειάζεται να προσκομιστεί καμία εμπειρική απόδειξη, και για τις οποίες μάλιστα η ίδια η ύπαρξη εμπειρικών αποδείξεων για το αντίθετο (για το ότι ο άνθρωπος δεν είναι ελεύθερος) λογίζεται όχι ως μέσο διάψευσης των ίδιων, αλλά αντίθετα ως μέσο κριτικής στην εμπειρική πραγματικότητα. Δεν είναι --δεν μπορεί να είναι στον ιδεολογικό κόσμο του Ρουσσώ-- το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι εμπειρικά "παντού αλυσοδεμένος" διάψευση της πρότασης ότι "γεννήθηκε ελεύθερος"· είναι αντίθετα η πρότερη, αξιωματική παραδοχή της πρότασης ότι "γεννήθηκε ελεύθερος" που καθιστά αβάσταχτη και αφόρητη την αποδοχή μιας κατάστασης στην οποία είναι "παντού αλυσοδεμένος."
Η υπερβολική ταύτιση με τις φυσιοκρατικές αντιλήψεις του Ρουσσώ παρεμποδίζει όμως την συνειδητοποίηση, θεμελιώδους σημασίας όταν διαβάζουμε τη φράση, του γεγονότος ότι η φράση αυτή δεν διατυπώνει στην πραγματικότητα ένα οξύμωρο. Και δεν το κάνει γιατί τα δυο της κομμάτια, τα οποία ο Ρουσσώ συνδέει ενσυνείδητα με ένα σκανδαλώδες "και", δεν αποτελούν εκφράσεις της ίδιας τάξης λόγου. Και εξηγούμαστε: το ότι ο "άνθρωπος" είναι "παντού αλυσοδεμένος" αποτελεί, είτε εκφράζει με ακρίβεια την αντικειμενική πραγματικότητα στην εποχή του Ρουσσώ είτε όχι, μια εμπειρικού χαρακτήρα διαπίστωση. Με άλλα λόγια, πρέπει να διαβαστεί ως μια πρόταση που αντλεί την νομιμότητά της από τον χώρο της εμπειρικής παρατήρησης, που επικαλείται αυτόν τον χώρο ως θεμέλιό της. Το ότι "ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος", από την άλλη πλευρά, δεν μπορεί να ανήκει στην τάξη των εμπειρικών παρατηρήσεων· ανήκει μάλλον στην τάξη των αξιωματικών βεβαιοτήτων, των οικουμενικών αληθειών, για τις οποίες δεν νοείται ότι χρειάζεται να προσκομιστεί καμία εμπειρική απόδειξη, και για τις οποίες μάλιστα η ίδια η ύπαρξη εμπειρικών αποδείξεων για το αντίθετο (για το ότι ο άνθρωπος δεν είναι ελεύθερος) λογίζεται όχι ως μέσο διάψευσης των ίδιων, αλλά αντίθετα ως μέσο κριτικής στην εμπειρική πραγματικότητα. Δεν είναι --δεν μπορεί να είναι στον ιδεολογικό κόσμο του Ρουσσώ-- το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι εμπειρικά "παντού αλυσοδεμένος" διάψευση της πρότασης ότι "γεννήθηκε ελεύθερος"· είναι αντίθετα η πρότερη, αξιωματική παραδοχή της πρότασης ότι "γεννήθηκε ελεύθερος" που καθιστά αβάσταχτη και αφόρητη την αποδοχή μιας κατάστασης στην οποία είναι "παντού αλυσοδεμένος."
Η διάσημη λοιπόν πρόταση που εγκαινιάζει το Κοινωνικό Συμβόλαιο είναι ένα παλιό, καλό παράδειγμα της ρήσης "όταν η πραγματικότητα δεν ανταποκρίνεται στη θεωρία, τόσο το χειρότερο για την πραγματικότητα." Το όνομα της ιστορικής και φιλοσοφικής περιόδου όπου αυτή η ρήση έλαβε σάρκα και οστά ως κυρίαρχη διανοητική και πολιτική πρακτική είναι Διαφωτισμός. Οφείλουμε στην οξύνοια και στον αμετανόητο εμπειρισμό του αντεπαναστάτη Edmund Burke την πρώτη διαπίστωση της δογματικής φύσης της ηρωϊκής αστικής ιδεολογίας: το ότι ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος (ή ίσος με όλους τους άλλους) λέει ο Burke, και έχει απόλυτο δίκαιο από την εμπειρική σκοπιά, δεν προκύπτει από πουθενά. Τα ιστορικά δείγματα κοινωνιών είναι, αντιθέτως, γεμάτα από παραδείγματα του αντιθέτου: από την Αίγυπτο στην Αρχαία Ελλάδα και από την Ρώμη στον Μεσαίωνα, πουθενά δεν υπάρχει κοινωνία στην οποία "ο άνθρωπος" --δηλαδή κάθε άνθρωπος-- γεννιέται ελεύθερος. Η διαβεβαίωση περί του αντιθέτου έχει αξιωματικό χαρακτήρα ακριβώς επειδή στην ουσία δεν βασίζεται πουθενά. Και ο φιλελευθερισμός --για την διαφύλαξη ή διαστροφή του οποίου από τον νεοφιλελευθερισμό σήμερα γίνεται τόσο συχνά λόγος-- δεν είναι τίποτε άλλο από ακόμα ένας δογματισμός, μια ανύψωση ενός καθαρά υποθετικού --μπορεί ακόμα να πει κανείς μυθοπλαστικού-- ιδεώδους πάνω από την εμπειρική πραγματικότητα, μια ανύψωσή του στη θέση αυτού που ονομάζουμε "κανονιστικό ιδεώδες" -- ιδεώδες το οποίο δεν κρίνεται με βάση την εμπειρική πραγματικότητα αλλά αντίθετα, την κρίνει το ίδιο.
Η ιστορική παγίωση της εξουσίας της αστικής τάξης --και συνεπώς, του ιδεολογήματος της οικουμενικότητας της ελευθερίας που προάσπιζε ο Ρουσσώ-- σήμανε την φυσικοποίηση αυτού του δογματισμού, την λήθη για όλα όσα καταμαρτυρούσε κριτικά ο καταφρονεμένος σήμερα από τους περισσότερους ρεαλισμός του αριστοκρατικού Burke. Σήμανε όμως ταυτόχρονα, και αυτό μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, και κυρίως μετά τα μέσα του 20ου, πως το σημαίνον "δογματισμός" θα επέστρεφε ως αρνητικό σημαίνον, όχι για να χαρακτηρίσει τις θεμελιώδεις αξίες του φιλελευθερισμού, που στο μεταξύ ανήχθηκαν σε απλή και καθαρή "φύση", αλλά για να χαρακτηρίσει αυτές του σοσιαλισμού και μετέπειτα του κομμουνισμού. Μια βασική αντίληψη του τι κάνουμε όταν μιλάμε για "κομμουνιστικό δογματισμό" σήμερα προϋποθέτει την σύγκριση του Κοινωνικού Συμβολαίου και του Κομμουνιστικού Μανιφέστου: αν ο Ρουσσώ βασίζει όλο του το οικοδόμημα στην αξιωματική αρχή ότι ο άνθρωπος "γεννήθηκε ελεύθερος", ο Μαρξ το βασίζει στην αξιωματική αρχή ότι το προλεταριάτο είναι το ιστορικό υποκείμενο οικουμενικής χειραφέτησης της κοινωνίας. Αλλά η επικράτηση της αστικής τάξης κατά της απόπειρας ανατροπής της δημιούργησε συνθήκες τέτοιες ώστε ο δογματισμός του πρώτου να θαυμάζεται ως έκφραση πεφωτισμού του πνεύματος ενώ ο δογματισμός του δεύτερου να γελοιοποιείται ως φενάκη και αυταπάτη με δυνητικά εγκληματικές συνέπειες.
Όταν λοιπόν σήμερα ακούμε από κάθε γωνιά τα πολυφορεμένα και τετριμμένα κλισέ περί του απεχθούς χαρακτήρα του "κομμουνιστικού δογματισμού", η ενδεδειγμένη απάντηση δεν είναι να αμυνόμαστε αποκηρύσσοντας τον δογματισμό αυτό. Αντίθετα, πρέπει να διευκρινίζουμε ότι αν με την έννοια "δογματισμός" εννοούμε την απαρέγκλιτη προσκόλληση σε μια αξιωματική αρχή για την οποία δεν υπάρχει πουθενά αδιαμφισβήτητη εμπειρική απόδειξη, είμαστε κι εμείς παιδιά της ένδοξης μήτρας του δογματισμού που λέγεται Διαφωτισμός· και αντιστρόφως, ότι οι κατήγοροί μας, στον βαθμό που συμμερίζονται χωρίς δεύτερη σκέψη τα εμπειρικώς αστήρικτα εκείνα δόγματα που λένε πως η σεξουαλική κακοποίηση ανηλίκων είναι εγληματικά απεχθής, ή πως η δουλεία είναι μια αφόρητη διαστρέβλωση της ανθρώπινης φύσης τόσο για τον δούλο όσο και για τον αφέντη, είναι και αυτοί μαρξιστές εν αρνήσει, μαρξιστές που δεν γνωρίζουν --ή που επέλεξαν να ξεχάσουν-- την συγγένειά τους μαζί μας.
Όταν λοιπόν σήμερα ακούμε από κάθε γωνιά τα πολυφορεμένα και τετριμμένα κλισέ περί του απεχθούς χαρακτήρα του "κομμουνιστικού δογματισμού", η ενδεδειγμένη απάντηση δεν είναι να αμυνόμαστε αποκηρύσσοντας τον δογματισμό αυτό. Αντίθετα, πρέπει να διευκρινίζουμε ότι αν με την έννοια "δογματισμός" εννοούμε την απαρέγκλιτη προσκόλληση σε μια αξιωματική αρχή για την οποία δεν υπάρχει πουθενά αδιαμφισβήτητη εμπειρική απόδειξη, είμαστε κι εμείς παιδιά της ένδοξης μήτρας του δογματισμού που λέγεται Διαφωτισμός· και αντιστρόφως, ότι οι κατήγοροί μας, στον βαθμό που συμμερίζονται χωρίς δεύτερη σκέψη τα εμπειρικώς αστήρικτα εκείνα δόγματα που λένε πως η σεξουαλική κακοποίηση ανηλίκων είναι εγληματικά απεχθής, ή πως η δουλεία είναι μια αφόρητη διαστρέβλωση της ανθρώπινης φύσης τόσο για τον δούλο όσο και για τον αφέντη, είναι και αυτοί μαρξιστές εν αρνήσει, μαρξιστές που δεν γνωρίζουν --ή που επέλεξαν να ξεχάσουν-- την συγγένειά τους μαζί μας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου