έχουμε ανάγκη να υπερασπιστούμε και το κράτος και το άτομο, εφόσον το ένα λειτουργεί ως όριο για το άλλο.

Το ξέσπασμα του φόβου, 1939, του Paul Klee

Πώς από τις εμπειρίες του ολοκληρωτισμού φτάσαμε στον αποχαλινωμένο ατομικισμό, που ασκεί τυραννική εξουσία σε βάρος της κοινωνίας.

του Σβετάν Τοντόροφ, από την ΕΠΟΧΗ, 8.05.11

Για να πούμε ότι είναι μια εξουσία νόμιμη, δεν αρκεί να γνωρίζουμε με ποιο τρόπο έχει κατακτηθεί (για παράδειγμα, με ελεύθερες εκλογές ή πραξικόπημα), επιπλέον πρέπει να δούμε με ποιο τρόπο ασκείται. Πριν από 300 χρόνια, ο Μοντεσκιέ είχε διατυπώσει ένα κανόνα για να καθοδηγήσει την κρίση μας: «Κάθε εξουσία που δεν έχει όρια, δεν μπορεί να είναι νόμιμη» έγραφε.

Οι ολοκληρωτικές εμπειρίες του 20ού αιώνα μας έκαναν ιδιαίτερα ευαίσθητους στα κακουργήματα της χωρίς όρια εξουσίας του κράτους, που είναι σε θέση να ελέγξει κάθε πράξη τού κάθε πολίτη. Στην Ευρώπη, αυτά τα καθεστώτα ανήκουν στο παρελθόν, αλλά στις δημοκρατικές χώρες παραμένουμε ευαίσθητοι στις παρεμβάσεις της κυβέρνησης στις δικαστικές υποθέσεις ή στα μέσα ενημέρωσης, επειδή αυτό έχει ως αποτέλεσμα την κατάργηση κάθε ορίου που τίθεται στην εξουσία της. Οι επαναλαμβανόμενες επιθέσεις καθοδηγούμενες από το γάλλο πρόεδρο ή τον ιταλό πρωθυπουργό ενάντια στους δικαστικούς λειτουργούς και τους δημοσιογράφους απεικονίζουν αυτόν τον κίνδυνο.

Συλλογικό και ατομικό συμφέρον

Ωστόσο, το κράτος δεν είναι ο μοναδικός κάτοχος εξουσιών σε μια κοινωνία. Στις αρχές του 21ου αιώνα, στη Δύση το κράτος έχασε μεγάλο μέρος από το κύρος του, ενώ η ευρεία εξουσία που κατέχουν μερικά άτομα ή ομάδες ατόμων, έχει γίνει με τη σειρά της μια απειλή. Περνά εντούτοις απαρατήρητη, επειδή αυτή η εξουσία βαφτίζεται με ένα ωραίο όνομα, που οι πάντες το διεκδικούν, το όνομα της ελευθερίας. Η ατομική ελευθερία είναι αξία ανερχόμενη, οι υπερασπιστές του κοινού καλού μοιάζουν σήμερα απαρχαιωμένοι.

Διαπιστώνουμε εύκολα πώς γίνεται αυτή η ανατροπή στις πρώην κομμουνιστικές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Εκεί το συλλογικό συμφέρον έχει πληγεί σήμερα από την καχυποψία: το προηγούμενο καθεστώς για να κρύψει τα αίσχη του είχε επικαλεστεί τόσο συχνά το συλλογικό συμφέρον, που κανείς πια δεν το παίρνει στα σοβαρά. Στο πρόσωπό του βλέπουμε μονάχα μια υποκριτική μάσκα. Εάν το μόνο κίνητρο συμπεριφοράς είναι η επιδίωξη του κέρδους με κάθε τρόπο και η δίψα για δύναμη, εάν η ανελέητη μάχη και η επιβίωση του ισχυρότερου είναι οι σκληροί νόμοι της ύπαρξης, τότε ας σταματήσουμε να προσποιούμαστε και ας αποδεχτούμε ανοιχτά το νόμο της ζούγκλας. Αυτή η παθητικότητα εξηγεί γιατί οι πρώην κομμουνιστές, άνθρωποι των μηχανισμών, ήταν σε θέση να φορούν με ανησυχητική ευκολία το νέο ένδυμα του υπερφιλελευθερισμού.

Χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, στις ΗΠΑ, σε ένα ιστορικό πλαίσιο εντελώς διαφορετικό, αναπτύχθηκε πρόσφατα το κίνημα Tea Party, του οποίου το πρόγραμμα διακηρύσσει την απεριόριστη ελευθερία των ατόμων και απορρίπτει κάθε κυβερνητικό έλεγχο. Απαιτεί να μειώσουμε δραστικά τους φόρους και κάθε άλλη μορφή αναδιανομής του πλούτου. Οι μόνες δημόσιες δαπάνες που βρίσκουν δικαιολογημένες οι υποστηρικτές του, αφορούν το στρατό και την αστυνομία, δηλαδή την ασφάλεια των ατόμων. Όποιος αντιτίθεται σε αυτή τη θεώρηση του κόσμου, αντιμετωπίζεται σαν κρυπτοκομμουνιστής! Το παράδοξο είναι ότι το κίνημα αυτό διεκδικεί τη χριστιανική θρησκεία, ενώ ο χριστιανισμός, όπως και οι άλλες μεγάλες πνευματικές παραδόσεις, συνιστά τη φροντίδα για τους αδύναμους και τους φτωχούς.

Σε αυτές τις περιπτώσεις, περνάμε από το ένα άκρο στο άλλο, από το ολοκληρωτικό καθεστώς στο νεοφιλελεύθερο άτομο, από ένα ελευθεριοκτόνο καθεστώς σε ένα κοινωνιοκτόνο, εάν μπορούμε να το πούμε έτσι. Όμως η δημοκρατική αρχή θέλει όλες οι εξουσίες να υπόκεινται σε περιορισμούς: όχι μόνο οι εξουσίες των κρατών, αλλά και των ατόμων, ακόμα και όταν εμφανίζονται με προκάλυμμα την ελευθερία.

Η ελευθερία ως δικαίωμα και ως δυνατότητα

Η ελευθερία που έχουν οι κότες να επιτεθούν στις αλεπούδες, είναι αστεία, επειδή οι πρώτες δεν έχουν την ικανότητα να ασκήσουν αυτή την ελευθερία. Η ελευθερία της αλεπούς είναι επικίνδυνη γιατί η αλεπού είναι η πιο δυνατή. Με τους νόμους και τους κανόνες που θεσπίζει ο κυρίαρχος λαός, έχει το δικαίωμα να θέσει περιορισμούς στην ελευθερία όλων μας. Αυτός ο περιορισμός δεν επηρεάζει όλο τον πληθυσμό με τον ίδιο τρόπο, οριοθετεί αυτούς που έχουν ήδη πολλή εξουσία και προστατεύει αυτούς που έχουν πολύ λίγη.

Η οικονομική εξουσία είναι η πρώτη από τις εξουσίες που εναποτίθενται στα χέρια των ατόμων. Η εταιρεία έχει ως στόχο να δημιουργήσει κέρδη για τους μετόχους της χωρίς τα οποία είναι καταδικασμένη να εξαφανιστεί. Αλλά εκτός από τα ιδιαίτερα  συμφέροντά τους, οι κάτοικοι μιας χώρας έχουν κοινά ενδιαφέροντα, στην εξυπηρέτηση των οποίων οι εταιρείες δεν συμβάλλουν αυθόρμητα. Είναι ευθύνη του κράτους να αποδεσμεύσει τους απαραίτητους πόρους για να φροντίσει το στρατό και την αστυνομία, αλλά επίσης για την εκπαίδευση και την υγεία, το δικαστικό σύστημα και τις υποδομές. Ή για την προστασία της φύσης: το διάσημο αόρατο χέρι που αποδίδεται στον Άνταμ Σμιθ δεν εξυπηρετεί πολύ σε αυτή την περίπτωση. Το είδαμε κατά τη διάρκεια της διαρροής πετρελαίου στον Κόλπο του Μεξικού την άνοιξη του 2010: οι εταιρείες πετρελαιοειδών επιλέγουν φθηνά κατασκευαστικά υλικά και ως εκ τούτου ελάχιστα αξιόπιστα.

Η εξουσία του χρήματος

Απέναντι στη δυσανάλογη οικονομική εξουσία που κατέχουν τα άτομα ή οι ομάδες ατόμων, η πολιτική εξουσία αποδεικνύεται συχνά πολύ αδύναμη. Στις ΗΠΑ, στο όνομα της απεριόριστης ελευθερίας της έκφρασης, το Ανώτατο Δικαστήριο επιτρέπει τη χρηματοδότηση των υποψηφίων στις εκλογές από επιχειρήσεις. Αυτό σημαίνει ότι όσοι έχουν περισσότερα χρήματα μπορούν να επιβάλουν τους υποψήφιους της επιλογής τους.

Ο πρόεδρος της χώρας, αναμφισβήτητα ένας από τους πιο ισχυρούς άνδρες του πλανήτη, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την προώθηση μιας μεταρρύθμισης της κοινωνικής ιατρικής περίθαλψης, την επιβολή κανόνων για τη δραστηριότητα των τραπεζών, τη μείωση της οικολογικής ζημιάς που προκαλείται από τον τρόπο ζωής των συμπολιτών του.

Στις ευρωπαϊκές χώρες συμβαίνει συχνά οι κυβερνήσεις να υπηρετούν την εξουσιά του χρήματος, δημιουργώντας χώρο για μια νέα πολιτικο-οικονομική ολιγαρχία, η οποία διαχειρίζεται τις δημόσιες υποθέσεις προς το συμφέρον ορισμένων ατόμων. Ή ακόμα οι υπουργοί να ασκούν τα καθήκοντά τους ως άτομα φιλοχρήματα που δέχονται να πληρώνουν άλλοι τις διακοπές τους.

Ελευθερία και σχέσεις εξουσίας

Η ελευθερία της έκφρασης παρουσιάζεται ως το θεμέλιο της δημοκρατίας και για αυτό το λόγο οφείλει να μην γνωρίζει κανένα εμπόδιο. Μπορούμε, όμως, να πούμε ότι είναι ανεξάρτητη από την εξουσία που αντιπροσωπεύει; Δεν αρκεί να έχουμε το δικαίωμα να εκφραζόμαστε, πρέπει να έχουμε και τη δυνατότητα. Όταν αυτή η δυνατότητα λείπει, η «ελευθερία» αυτή δεν είναι παρά κενός λόγος.
Όλες οι πληροφορίες, όλες οι απόψεις δεν είναι αποδεκτές με την ίδια ευκολία στα μεγάλα μέσα ενημέρωσης. Η ελεύθερη έκφραση, όμως, των ισχυρών μπορεί να έχει ολέθριες συνέπειες για αυτούς που δεν έχουν φωνή: είναι κοινός ο κόσμος στον οποίο ζούμε. Εάν έχουμε την ελευθερία να πούμε ότι όλοι οι Άραβες είναι ισλαμιστές που δεν μπορούν να ενσωματωθούν, εκείνοι δεν θα έχουν πια την ελευθερία ούτε να βρουν δουλειά ούτε να περπατήσουν στους δρόμους χωρίς να τους ελέγχουν.

Η δημόσια διατύπωση των απόψεών μας είναι μια εξουσία ανάμεσα σε άλλες, που πρέπει μερικές φορές να είναι υποστεί περιορισμούς. Πού θα βρούμε το κριτήριο το οποίο επιτρέπει να ξεχωρίσουμε τους καλούς περιορισμούς από τους κακούς; Όπως, για παράδειγμα, αυτοί που συναρτώνται με τη σχέση εξουσίας ανάμεσα σε αυτόν που μιλά και αυτόν για τον οποίο μιλάμε. Δεν είναι το ίδιο να κάνουμε μια επίθεση εναντίον των ισχυρών της ημέρας με το να υποδεικνύουμε στην κοινή γνώμη ένα εξιλαστήριο θύμα. Μια εφημερίδα είναι απείρως πιο αδύναμη από το κράτος και δεν υπάρχει λόγος να περιορίσουμε την ελευθερία της έκφρασής της, όταν ασκεί κριτική, αρκεί να θέτει αυτήν την κριτική στην υπηρεσία της αλήθειας.

Όταν μια ιστοσελίδα αποκαλύπτει μια συμπαιγνία ανάμεσα στις δυνάμεις του χρήματος και τους πολιτικούς, η χειρονομία της δεν έχει τίποτα το “φασιστικό”, ό,τι κι αν λένε αυτοί που αισθάνονται ότι γίνονται στόχος. Οι διαρροές από τα Wikileaks δεν έχουν τίποτα το ολοκληρωτικό: τα κομμουνιστικά καθεστώτα καθιστούσαν διαφανή τη ζωή των αδύναμων ατόμων, όχι του κράτους. Αντίθετα, η εφημερίδα είναι πιο δυνατή από ένα άτομο, και το «μιντιακό λιντσάρισμα» συνιστά κατάχρηση εξουσίας.

Το δίκαιο του ισχυρού και του ανίσχυρου

Οι υποστηρικτές της απεριόριστης ελευθερίας της έκφρασης αγνοούν τη διάκριση ανάμεσα στους ισχυρούς και τους ανίσχυρους, και αυτό τους επιτρέπει να επαναπαύονται στις δάφνες τους. Ο συντάκτης της δανέζικης εφημερίδας “Jyllands-Posten”, που είχε δημοσιεύσει το 2005 το σύνολο των γελοιογραφιών του Μωάμεθ, επιστρέφει 5 χρόνια αργότερα και συγκρίνεται, με μετριοφροσύνη, με τους αιρετικούς του Μεσαίωνα που καίγονταν στην πυρά, με τον Βολταίρο που ήταν σφοδρός αντίπαλος της παντοδύναμης εκκλησίας και με τους διαφωνούντες που διώκονταν από την σοβιετική αστυνομία. Αναμφισβήτητα, η εικόνα του θύματος ασκεί σήμερα ακαταμάχητη έλξη! Ο δημοσιογράφος ξεχνά, με τον τρόπο αυτό, ότι οι θαρραλέοι της ελευθερίας της έκφρασης μάχονται ενάντια στους κατόχους της πνευματικής και εγκόσμιας εξουσίας της εποχής τους, όχι ενάντια στις μειοψηφίες που είναι θύματα διακρίσεων.

Το να θέσεις όρια στην ελευθερία της έκφρασης δεν σημαίνει ότι συνηγορείς υπέρ της λογοκρισίας, αλλά ότι κάνεις έκκληση στην ευθύνη αυτών που κατέχουν τα μέσα. Η τυραννία των ατόμων είναι σίγουρα λιγότερο αιματηρή από αυτή των κρατών. Είναι όμως ένα εμπόδιο για μια ικανοποιητική δημόσια ζωή. Τίποτα δεν μας υποχρεώνει να εγκλωβιστούμε στις δύο ακραίες επιλογές: έχουμε ανάγκη να υπερασπιστούμε και το κράτος και το άτομο, εφόσον το ένα λειτουργεί ως όριο για το άλλο.

Μετάφραση από τη «Μοντ» Ειρήνη Δρόσου